काठमाडौं । अमेरिकाले चीनमाथिको भन्सार २४५ प्रतिशत पर्याएको छ । यस्तो अवस्थामा यी दुई देशबीचको व्यापार युद्ध अझ गहिरो हुन सक्छ । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको व्यापार युद्धविरुद्ध चीनले धेरै शक्तिशाली कदम चालेको छ । त्यो हो ‘रेयर अर्थ मेटल्स’ (दुर्लभ पृथ्वी धातु) को अमेरिकामा निर्यात प्रतिबन्ध । यी खनिजहरू मोबाइल फोनदेखि मिसाइलसम्म सबै कुराको शक्ति हुन् ।

ट्रम्पको कर आक्रमणको प्रतिक्रियामा, चीनले दुर्लभ पृथ्वी धातुहरूको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । यसरी, यो लडाइँ अब करको बारेमा मात्र होइन, प्रविधि, आपूर्ति शृङ्खला र विश्वव्यापी प्रभुत्वसम्म पुगेको छ । हाल ‘रेयर अर्थ मेटल्स’को धेरै अमेरिकी र युरोपेली कम्पनीहरूको ढुवानी चीनमा अड्किएको छ । यसले इलेक्ट्रोनिक्स, अटोमोबाइल र रक्षा उद्योगहरूलाई ठूलो धक्का दिएको छ । अमेरिकासँग यी धातुहरूको ब्याकअप स्टक धेरै कम भएकोले, तत्काल कुनै विकल्प छैन । यस्तो अवस्थामा चीनको अगाडि अमेरिका कमजोर देखिन्छ । यदि यी धातुहरूको आपूर्ति गरिएन भने, यसले अमेरिकी उद्योगलाई अझ ठूलो नोक्सान पुर्याउन सक्छ ।

दुर्लभ पृथ्वी धातुहरू के हुन् ?

दुर्लभ पृथ्वी धातुहरू वास्तवमा धेरै दुर्लभ छैनन् । तर, यी १७ विशेष खनिजहरूको समूह हुन् जुन जमिनमा पाइन्छ, तर उत्खनन र शुद्धीकरण गर्न गाह्रो र महँगो छ । यो खनिज मोबाइल फोन, विद्युतीय कार, एमआरआई मेसिन, लडाकु विमान, मिसाइल प्रणाली र उच्च–प्रविधि ग्याजेटहरूको निर्माणमा महत्वपूर्ण छ । सुन भन्दा धेरै सामान्य भएतापनि, यी निकाल्न गाह्रो, महँगो र वातावरणको लागि हानिकारक छन् ।

यी धातुहरूमा चीनको प्रभुत्व किन छ ?

यद्यपि चीनले कच्चा ‘रेयर अर्थ मेटल्स’ ६१% उत्पादन गर्छ, यसको वास्तविक शक्ति ९२% प्रशोधन अर्थात् प्रशोधनमा यसको नियन्त्रणमा निहित छ । यसको अर्थ संसारका अधिकांश दुर्लभ पृथ्वीका सामग्रीहरू चीनमा सफा रूपमा उत्पत्ति हुन्छन् । यो प्रविधि, अनुसन्धान, सस्तो श्रम र ठूलो सरकारी अनुदानको परिणाम हो । अप्रिलमा, चीनले सात दुर्लभ पृथ्वी धातु र सम्बन्धित उत्पादनहरूमा निर्यात नियन्त्रणहरू लगाएको थियो । अब कम्पनीहरूले चिनियाँ सरकारबाट स्वीकृति लिएपछि मात्र यी धातुहरू विदेश पठाउन अनुमति पाउनेछन् ।

२०१९ मा, चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले आफ्नो देशको दक्षिणपूर्वी शहर गान्झाउमा रहेको एउटा कारखानाको भ्रमण गरे र त्यहाँ भण्डारण गरिएका खैरो धातुका ब्लकहरू हेर्दै भने, ‘रेयर अर्थ मेटल्स’ एक रणनीतिक स्रोत हो ।’ यी १७ खनिज तत्वहरू मोबाइल फोन, विद्युतीय कार र उच्च–प्रविधियुक्त मेसिनहरूमा प्रयोग गरिन्छ । अब, धातुहरू अमेरिका र चीन बीचको नयाँ व्यापार युद्धमा चीनको सबैभन्दा बलियो हतियार बनेका छन् । यद्यपि यी खनिजहरू अमेरिकामा पनि पाइन्छन्, तर तिनीहरूलाई निकाल्ने र प्रशोधन गर्ने काम धेरै गाह्रो, महँगो र प्रदूषणकारी छ । यही कारणले गर्दा अमेरिकाले यस विषयमा चीनसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्दैन । करको जवाफ करले दिन सकिन्छ, तर दुर्लभ पृथ्वीको कुरा गर्दा ट्रम्पसँग धेरै कम विकल्पहरू छन् ।

अमेरिका के गर्दैछ ?

ट्रम्प प्रशासनले दुर्लभ पृथ्वी जस्ता खनिजहरूमा पनि कर लगाउन सकिन्छ कि भनेर अनुसन्धान गर्न आदेश दिएको छ । साथै, अमेरिकाले आफ्नै आपूर्ति शृङ्खला सिर्जना गर्ने प्रयास गरिरहेको छ, अर्थात् खानीदेखि प्रशोधनसम्म सबै काम देश भित्रै हुनुपर्छ । रक्षा विभागले हालसम्म ४३ करोड ९० लाख डलरभन्दा बढी लगानी गरिसकेको छ । ‘युएसए रेयर अर्थ’ नामक कम्पनीले टेक्सासमा प्लान्ट निर्माण गरिरहेको छ । ‘फिनिक्स टेलिङ्स’ नामक नयाँ कम्पनीले अमेरिका र क्यानडाबाट धातुहरू आयात गर्ने र प्रदूषण बिना प्रशोधन गर्ने प्रविधि विकास गरिरहेको छ ।

चुनौती र अवसर

दुर्लभ पृथ्वी धातुहरूमाथिको यो युद्ध एक नयाँ प्रकारको युद्ध हो–हतियार वा क्षेप्यास्त्रको होइन, तर स्रोतसाधन र प्रविधिको । र यसमा चीन अझै अगाडि छ । आगामी वर्षहरूमा यो लडाइँ अझ तीव्र हुन सक्छ । अमेरिकाले प्रयास गरिरहेको भए पनि यो उद्योग निर्माण गर्न समय लाग्नेछ । यसका लागि ठूलो लगानी, प्रविधि र दक्ष जनशक्ति आवश्यक पर्दछ । अनुवाद गरिएको