काठमाडौं । अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन अर्थात आइएसएस २४ घण्टामा १६ पटक हाम्रो टाउको माथिबाट जान्छ भन्ने हामी धेरैलाई जानकारी छैन् । यति मात्र होइन, ४३९ किलोमिटरको उचाइमा १६ वटा सूर्योदय र सूर्यास्त हेर्नु पनि आइएसएस को दिनचर्याको हिस्सा हो छ । यसलाई पृथ्वीबाट हेर्न र दिनको कुनै पनि समयमा यसको स्थिति पत्ता लगाउन सम्भव छ । तर आइएसएस र बोर्डमा रहेका वैज्ञानिकहरूले के गर्छन् भन्ने कुरामा कसैले ध्यान दिँदैन ।

खर्बौ डलरको लगानी भएको यस स्टेसनको सहयोगमा धेरै यस्ता खोजहरू भएका छन् जसले प्रत्यक्ष रूपमा पृथ्वीको जीवनलाई असर गर्छ । यो युद्धको समयमा पनि अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीति, शान्ति र सहयोगको लागि विश्वको सबैभन्दा सफल स्थानहरू मध्ये एक हो । यो साँच्चै विगत २५ वर्षमा सबैभन्दा सुरक्षित ठाउँ साबित भएको छ ।

आइएसएस कहिले सुरु भयो ?

यस स्पेस स्टेशनको पहिलो खण्ड, जर्या कन्ट्रोल मोड्युल रूसी थियो, जुन नोभेम्बर २०, १९९८ मा प्रक्षेपण गरिएको थियो । जार्याले इन्धन भण्डारण र ब्याट्री पावर प्रदान ग¥यो र आइएसएसमा पुग्ने अन्य अन्तरिक्ष यानहरूको लागि डकिङ क्षेत्रको रूपमा सेवा गर्यो । एक महिना पछि, डिसेम्बर ४, १९९८ मा, संयुक्त राज्य अमेरिकाले एकता नोड १ मोड्युल सुरु गर्यो । अन्तरिक्ष प्रयोगशालाले यी दुई मोड्युलबाट मात्र काम गर्न थाल्यो । यसपछि, स्टेशन स्थापना गर्न ४२ एसेम्बली उडानहरूको सहयोगमा आइएसएस आजको जस्तो भयो । यसमा बस्ने पहिलो अन्तरिक्ष यात्रीहरू नासाका बिल शेपर्ड र युरी गिडजेन्को र रसमोसका सर्गेई क्रिकालेभ हुन् । त्यो समयदेखि आइएसएस मा सधैं अन्तरिक्ष यात्रीहरू बसिरहेका छन् ।

आइएसएस कति ठूलो छ ?

आइएसएस लाई जीवन र कामका लागि धेरै भागमा विभाजन गरिएको छ । यसमा छ वटा सुत्ने कोठाहरू, दुई स्नानगृहहरू, एउटा जिम र एउटा झ्यालले ३६०डिग्री दृश्य देखाउँछ । नासाका अनुसार यसको नाप करिब १०९ मिटर अर्थात् ३५७ फिट रहेको छ, जुन अमेरिकी फुटबल मैदान बराबर छ । पौडीबारे जानकार हुनुहुन्छ भने बुझ्नुहोस् यो ओलम्पिक स्विमिङ पुलको दोब्बर लम्बाइ हो । यसको सौर्य एरे पखेटा पनि १०९ मिटर छ । यदि यसलाई व्यावसायिक विमानसँग तुलना गर्ने हो भने, एयरबस ए३८० को पखेटा ७९.८ मिटर हुन्छ । यति मात्र होइन, यस अन्तरिक्ष स्टेशन भित्र करिब १३ किलोमिटर लामो विद्युतीय तारको नेटवर्क छ । आइएसएसले एक दिनमा पृथ्वी वरिपरि धेरै परिक्रमा गर्छ । सटीक हुनको लागि, यो हरेक ९० मिनेटमा ८ किलोमिटर प्रति सेकेन्डको गतिमा घुम्छ ।

स्टेशनमा अन्तरिक्ष यात्रीहरू के गर्छन ?

जब अन्तरिक्ष यात्रीहरू कुनै प्रयोगमा संलग्न हुँदैनन्, तिनीहरू सामान्य स्पेसवाकहरूमा जान्छन् ताकि स्टेशनमा नयाँ चीजहरू थप्न सकिन्छ । जस्तै रोबोटको हात मिलाउने वा मर्मतसम्भार गर्ने । यो धेरैपटक भएको छ कि तिनीहरूले अन्तरिक्षमा धूलोेको कारण प्वालहरू जाँच गर्न र मर्मत गर्नुपरेको छ ।

अन्तरिक्ष यात्रीहरूले कडा स्वास्थ्य दिनचर्या पालना गर्छन । तिनीहरूले माइक्रोग्रेविटी वा गुरुत्वाकर्षणको कमीको कारणले आफ्नो मांसपेशी र हड्डीहरूलाई कमजोर हुनबाट जोगाउनु पर्छ । यसको मतलब उनीहरूले प्रत्येक दिन कम्तिमा दुई घण्टा विशेष मेसिनहरूमा कसरत गर्नुपर्छ, जसमा ट्रेडमिलमा दौडनु पनि समावेश छ । तर अन्वेषकहरूले चन्द्रमा वा मंगल ग्रहजस्ता अन्तरिक्षमा मानव बसोबासमा बढी ध्यान दिइरहेकाले उनीहरूले अन्तरिक्ष यात्रीहरूको दैनिक व्यायामको माध्यमबाट मानव शरीरमा अन्तरिक्ष उडानको प्रभावको बारेमा नयाँ बुझाइ प्राप्त गरिरहेका छन् । यदि मानव गुरुत्वाकर्षण बिना लामो समयसम्म अन्तरिक्षमा बस्यो भने के हुन्थ्यो ? के हाम्रो शरीरले आफ्नो शक्ति कायम राख्छ वा यो पृथ्वीमा फर्कन धेरै कमजोर हुनेछ ?

आइएसएसमा अनुसन्धानबाट पृथ्वीलाई के फाइदा हुन्छ ?

अन्तरिक्ष यात्रीहरूले स्टेशनमा हजारौं प्रयोगहरू गरेका छन । धेरै पटक उनीहरुले आफैंमा प्रयोग गर्छन, जस्तै आफ्नो स्वास्थ्यको निगरानी गर्ने, खाने बानीहरू वा सौर्य विकिरणको प्रभावहरूको अनुसन्धान गर्छन । यसका अलावा उनीहरुले पृथ्वीमा उपस्थित वैज्ञानिकहरूका लागि पनि प्रयोग गर्छन । यिनै कारणले धेरै वैज्ञानिक सफलता हासिल भएका छन् । अल्जाइमर्स होस्, पार्किन्सन्स होस्, क्यान्सर होस्, दम होस् वा मुटुको रोग होस्, यी सबैको अनुसन्धान अन्तरिक्षमा भएको छ ।

वैज्ञानिकहरू भन्छन् कि केहि प्रयोगहरू अन्तरिक्षमा मात्र राम्रो गर्न सकिन्छ किनभने कोशिकाहरूले मानव शरीरभित्र जस्तै माइक्रोग्रेविटीमा काम गर्दछ, तर पृथ्वीमा त्यस्तो अवस्था पुनः सिर्जना गर्न गाह्रो छ । यस्ता धेरै आविष्कारहरू भएका छन् जसले औषधि बनाउन, पानी शुद्धीकरण प्रणाली, मांसपेशी र हड्डीको कमजोरी हटाउने विधि र खाना बढाउने प्रविधिमा पनि मद्दत मिलेको छ ।

स्टेशन कहिले सम्म चल्छ ?

सन् २०२२ को सुरुमा रुसले युक्रेनमा आक्रमण गर्दा आईएसएसको भविष्यको बारेमा अनिश्चितताहरू देखापरेका थिए । युरोपेली अन्तरिक्ष एजेन्सीले रुससँगको अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यबाट पछि हटेको र रुसले आईएसएस छोडेर आफ्नै अन्तरिक्ष स्टेशन निर्माण गर्ने बताएको छ । यद्यपि युद्धमात्र एउटा मुद्दा होइन, अन्तरिक्षमा प्रवेश गरेका देशहरू अन्तरिक्षमा आफ्नो पहिचान स्थापित गर्न चाहन्छन । यसमा जापान, चीन, भारत र युएईलगायतका अन्य देश पनि सामेल छन् ।

अमेरिका र युरोपले सन् २०३० सम्ममा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन सञ्चालन गर्न प्रतिबद्ध रहेको बताए पनि आइएसएसपछिको विश्वका लागि तयारी पनि भइरहेको छ । नासा लगभग पूर्ण रूपमा आफ्नो आर्टेमिस कार्यक्रममा केन्द्रित छ र चन्द्रमामा मानव बसोबास गराउन चाहन्छ । अर्कोतर्फ, युरोपेली अन्तरिक्ष एजेन्सीले आफ्नो नयाँ स्टेशन बनाउने तयारी गरिरहेको छ, जसको नाम स्टारल्याब राखिएको छ । अनुवाद गरिएको