भारतले चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा सवारी साधन अवतरण गरेर ठूलो जीत हासिल गरेको छ । जान्नुहोस् चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुव किन विशेष हुन्छ ?

काठमाडौं । भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान संगठन (इसरो)का वैज्ञानिकहरूले चन्द्रयानलाई चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण गरेर अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञान जगतमा ऐतिहासिक उपलब्धि मात्र हासिल गरेका छैनन्, दक्षिणी ध्रुवमा जान चाहने विश्वका एजेन्सीहरूलाई पनि परास्त गरेका छन् । यो ठूलो सफलता हो किनभने यसमार्फत चन्द्रमाको सबैभन्दा बहुमूल्य स्रोतहरूमा पुग्न सकिन्छ ।

चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा संसारभरका अन्तरिक्ष वैज्ञानिकहरू केको लागि प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन्न ? सबैभन्दा ठूलो कुरा त्यहाँ पानीको उपस्थितिको सम्भावना हो । त्यो पानीका लागि युरोप, रुस र अमेरिकाका अन्तरिक्ष एजेन्सीमात्र नभई निजी कम्पनीहरू पनि चन्द्रमामा पुग्न चाहन्छन् किनभने त्यहाँ उपनिवेश बनाउने सम्भावना छ र आगामी दिनमा यो चन्द्रमा जाने महत्वपूर्ण आधार पनि बन्न सक्छ । र आगामी दिनमा मंगल ग्रहमा जानका लागि पनि यो ठाउँ एक महत्वपूर्ण स्थाल बन्न सक्छ ।

चन्द्रमामा पानी कसरी आयो ?

सन् १९६० को दशकमा अमेरिकी अन्तरिक्ष यान अपोलो चन्द्रमामा अवतरण गर्नुअघि नै वैज्ञानिकहरूले चन्द्रमामा पानी हुनसक्ने सम्भावना व्यक्त गरेका थिए । १०६०–१९७० मा धेरै माटो नमूनाहरू चन्द्रमाबाट अपोलो मिसनमार्फत ल्याइएको थियो । तर, ती सबै सुख्खा थिए र तिनीहरूमा पानी थिएन । २००८ मा ब्राउन युनिभर्सिटीका अनुसन्धानकर्ताहरूले ती नमूनाहरूलाई आधुनिक प्रविधिको साथ पुनः विश्लेषण गरे र तिनीहरूमा हाइड्रोजनको उपस्थिति पुष्टि गरे । यो हाइड्रोजन ज्वालामुखी खरानीमा पाइने चम्किलो क्रिस्टल भित्र फेला परेको थियो । सन २००९ मा, नासाले इसरोको चन्द्रयान–१ मार्फत चन्द्रमामा केही उपकरणहरू पठायो, जसको उद्देश्य उपग्रहको सतहमा पानीको उपस्थिति पत्ता लगाउनु थियो ।

सोही वर्ष नासाले अर्को मिसन पठायो, जुन चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण नगरी माथिबाट तस्बिर खिच्यो । त्यो मिसनले चन्द्रमाको सतह मुनि बरफ फेला पारेको थियो । यसअघि सन् १९९८ मा नासाको लुनार प्रोस्पेक्टरले पनि चन्द्रमाको परिक्रमा गर्दा दक्षिणी ध्रुवमा छाँयामा लुकेको खाल्डोमा रहेको हिउँको जानकारी संकलन गरेको थियो ।

चन्द्रमाको पानी किन महत्वपूर्ण छ ?

चन्द्रमामा जमेको अवस्थामा रहेको पानी पुरानो बरफको इन्गटको रूपमा रहेको छ । चन्द्रमाको ज्वालामुखीको बारेमा बहुमूल्य जानकारी हुन सक्ने भएकाले वैज्ञानिकहरू ती इन्गटहरूमा धेरै चासो राख्छन् । तिनीहरूमा उल्कापिण्डहरू मार्फत पृथ्वीमा आएका पदार्थहरू हुन सक्छन् । र त्यो जानकारीमा सागरहरूको जन्मको कथा पनि लुकेको हुन सक्छ ।

पानीको उपलब्धता प्रचुर मात्रामा भएमा यसलाई पिउनका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ र चन्द्रमामा अनुसन्धानका लागि लिइएका उपकरणलाई चिसो बनाउन पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । उक्त पानीबाट हाइड्रोजन छुट्याएर यसलाई इन्धनको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ जुन मंगल ग्रहमा जाने सवारी साधनका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । १९६७ मा, संयुक्त राष्ट्र संघमा एउटा सन्धि भयो जसलाई संयुक्त राष्ट्र बाह्य अन्तरिक्ष सन्धि भनिन्छ । उक्त सन्धि अनुसार कुनै पनि देशले चन्द्रमाको स्वामित्व दाबी गर्न सक्दैन । तर त्यो सन्धिमा व्यावसायिक गतिविधि रोक्न सक्ने कुनै प्रावधान छैन । यसबाहेक अमेरिकाको प्रयासमा २७ देशले पनि सम्झौता गरेका छन्, जसमार्फत चन्द्रमामा अनुसन्धान र स्रोतको प्रयोगका लागि नियमहरू बनाइएको छ । यद्यपि चीन र रुसले उक्त सन्धिमा हस्ताक्षर गरेका छैनन् ।

दक्षिणी ध्रुवमा खास के छ ?

दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण गर्न धेरै गाह्रो छ किनभने त्यहाँको सतह ठूलो खाडल र धेरै खाडलहरूले भरिएको छ । जसका कारण त्यहाँ अवतरण गर्न निकै कठिन र चुनौतीपूर्ण छ । भारत चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा गाडी अवतरण गर्न सफल हुने पहिलो देश हो । यसअघि पनि धेरै अभियान असफल भइसकेका छन् । हालै रुसले यस उद्देश्यका लागि आफ्नो लुना–२५ गाडी पठाएको थियो तर त्यो असफल भएको थियो । अमेरिकाको अपोलो मिसन पनि त्यसो गर्न असफल भएको थियो । सन् २०१९ मा भारतको चन्द्रयान पनि त्यहाँ अवतरण गर्न असफल भएको थियो । अहिले पनि चीन र अमेरिकाले आफ्ना मिसनलाई दक्षिण ध्रुवमा अवतरण गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् । तर, भारतले यस मामिलामा सबैलाई पछाडि पारेको छ । अनुवाद गरिएको