काठमाडौं । हालैका हप्ताहरूमा, संयुक्त राज्य अमेरिकाले अन्न र अन्य खाद्य उत्पादनहरूको व्यापारको लागि महत्त्वपूर्ण रहेको ब्ल्याक सी क्षेत्रमा लडाई रोक्न रूस र युक्रेनसँग छुट्टाछुट्टै वार्ता गरेको छ । अमेरिकाको यो प्रयास दुई देशबीचको युद्ध अन्त्य गर्ने ठूलो योजनाको एक हिस्सा हो ।

यसपछि, ह्वाइट हाउसले भन्यो कि दुवै देश युद्धविराममा सहमत भएका छन् र अब जहाजहरूलाई त्यहाँबाट जान अनुमति दिन सकिन्छ । युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोडिमिर जेलेन्स्कीले युद्धविराम तुरुन्तै लागू हुने बताएका छन् । तर, रुसी सरकारले भनेको छ कि यो केही सर्तहरू पूरा भएमा मात्र लागू हुनेछ, जस्तै अन्तर्राष्ट्रिय खाद्य व्यापारमा संलग्न रुसी कम्पनीहरू र बैंकहरूमाथिको प्रतिबन्ध हटाउने ।

२०२२–२०२३ को बीचमा यस्तै सम्झौता भएको थियो, जुन टर्की र संयुक्त राष्ट्र संघले गरेको थियो । यसले युक्रेनको अन्नलाई कुनै अवरोध बिना निर्यात गर्न अनुमति दिने थियो । तर, राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले पश्चिमी देशहरूले आफ्ना केही सर्तहरू पूरा नगरेको बताएपछि रूसले सम्झौता त्यागेको थियो, जसमा रूसी कृषि बैंकलाई क्ध्क्ष्ँत् मा पुनः जडान गर्ने समावेश थियो । ‘स्विफ्ट’ बेल्जियममा आधारित एक छिटो र सुरक्षित पैसा स्थानान्तरण प्रणाली हो । संयुक्त राष्ट्र संघको विश्वास छ कि यस्ता नयाँ सम्झौताहरूले विश्वभर खाद्य सुरक्षा सुधार गर्न मद्दत गर्नेछन् ।

ब्ल्याक सी – रूस र युक्रेनको लागि एक महत्त्वपूर्ण व्यापार मार्ग

रुस–युक्रेन मतभेदका बाबजुद पनि, धेरै विज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि ब्ल्याक सीमा चाँडै युद्धविराम हुन सक्छ । लिथुआनियामा बस्ने अमेरिकी अध्ययन विज्ञ एलेक्जान्ड्रा फिलिपेन्कोले यसलाई ‘सानो कुराकानीबाट प्राप्त ठूलो सफलता’ भनेर वर्णन गर्छिन् । यसले युद्ध बढ्ने सम्भावना कम गर्ने र दुवै देश र सम्पूर्ण विश्वको लागि फाइदाजनक हुने उनको विश्वास छ । संयुक्त राष्ट्र संघका अनुसार जुलाई २०२२ देखि जुलाई २०२३ सम्म युक्रेनले यस सम्झौता अन्तर्गत ४५ देशहरूमा ३ करोड २० लाख टन अन्न पठाएको थियो । त्यतिबेला संयुक्त राष्ट्र संघका महासचिव एन्टोनियो गुटेरेसले यसलाई विश्वव्यापी खाद्य सुरक्षाको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण बताएका थिए ।

ब्ल्याक सी रूसको लागि अन्य देशहरूमा अन्न पठाउने प्रमुख मार्ग हो । फोब्र्स पत्रिकाका अनुसार २०२१–२०२२ मा, जब युद्ध पूर्ण रूपमा सुरु भएको थिएन, रूसले आफ्नो ८६ प्रतिशत अन्न आजोभ–ब्ल्याक बेसिनका बन्दरगाहहरू मार्फत ढुवानी गर्यो । युक्रेन विश्वको सबैभन्दा ठूलो अन्न निर्यातकर्ता मध्ये एक हो । यसका मुख्य खरीददारहरू उत्तर अफ्रिका, मध्य पूर्व, दक्षिण एसिया र दक्षिण–पूर्वी एसियामा छन् । युक्रेनको अर्थतन्त्रको लागि ब्ल्याक सीमा स्थिरता महत्त्वपूर्ण छ ।

ब्ल्याक सीको हालको अवस्था कस्तो छ ?

युरोपेली प्रसारण संघसँगको हालैको अन्तर्वार्तामा, युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोडिमिर जेलेन्स्कीले युक्रेनले ब्ल्याक सीको अवस्था नियन्त्रण गरिरहेको बताए । जेलेन्स्कीले भने, ‘ब्ल्याक सी करिडोरमा रुसीहरूको लामो समयदेखि नियन्त्रण छैन । हामी यसको लागि लडिरहेका छौं किनभने यो युद्ध अन्त्य गर्ने दिशामा एक महत्त्वपूर्ण कदम हो । हामी ब्ल्याक सीको स्थिति नियन्त्रण गरिरहेका छौं ।’

युक्रेनी राजनीतिक विश्लेषक अलेक्ज्याण्डर पालीले बताए कि गत वर्ष रुसलाई ब्ल्याक सीको पूर्वी भागमा पहुँचबाट रोक लगाइएको थियो । अब ऊ यस क्षेत्रमा ठूला आक्रमण गर्न सक्षम छैन । उनले भने कि युक्रेनले समुद्री ड्रोनको सहयोगमा यो उपलब्धि हासिल गरेको छ । परिणामस्वरूप अन्न व्यापार अब लगभग युद्धपूर्वको स्थितिमा फर्किएको छ । पलियाको विश्वास छ कि नयाँ अन्न सम्झौता रूसको लागि बढी लाभदायक हुनेछ । उनले यो पनि भने, ‘युक्रेनले जुनसुकै बेला तेल वा अन्य सामान निर्यात गर्ने रुसी जहाजहरूमा आक्रमण गर्न सक्छ । तर युक्रेन वातावरणमा पर्ने प्रभावको बारेमा सतर्क छ र यसको लागि टर्की र अमेरिका जस्ता देशहरूको सहमति पनि आवश्यक छ । त्यसैले युक्रेनले धेरै सावधानीपूर्वक काम गरिरहेको छ ।’

ब्ल्याक सीमा रूसको बढ्दो प्रभुत्व

रुसी सरकारको विश्वास छ कि ब्ल्याक सीमा रुसको उपस्थिति व्यापारका लागि मात्र नभई देशको सुरक्षाका लागि पनि धेरै महत्त्वपूर्ण छ । अन्तर्राष्ट्रिय कानून अनुसार, रूसको ब्ल्याक सीको तटवर्ती क्षेत्रको केवल दस प्रतिशत स्वामित्व छ । तर यसको विस्तारित पहुँचसँगै, रूसले अब यस क्षेत्रको लगभग एक तिहाइ भाग नियन्त्रण गर्दछ । सन् २०१४ मा, रूसले क्रिमियालाई गैरकानूनी रूपमा कब्जा ग¥यो । यसबाहेक, दक्षिण काकेशस क्षेत्रमा अबखाजिया नामक एक अपरिचित गणतन्त्र छ, जहाँ रूसी सेना तैनाथ छ । यसै कारणले गर्दा रुसले ब्ल्याक सीमा आफ्नो पकड बलियो बनाएको छ । रूसमा, अबखाजियामा तैनाथ सेनालाई देशको दक्षिणी सिमानाको सुरक्षाको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । २०२१ मा रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले दिएको एक भनाइले रुसले ब्ल्याक सीमा आफ्नो शक्तिलाई कति महत्त्वपूर्ण ठान्छ भन्ने देखाउँछ ।

यसको एउटा नमूना नोभेम्बर २०२१ मा देखिएको थियो जब अमेरिकी नौसेना जहाज ब्ल्याक सीमा प्रवेश गरेको थियो । त्यसपछि पुटिनले भने, ‘अब, तपाईंलाई थाहा छ, एउटा अमेरिकी जहाज ब्ल्याक सीमा आइपुगेको छ । हामी यसलाई दूरबीन र हाम्रो रक्षा प्रणालीको दृश्य दुवै मार्फत देख्न सक्छौं ।’ पुटिन ब्ल्याक सीमा रुसको उपस्थिति अझ बढाउन चाहन्छन् । यदि युक्रेनले रूसको कब्जा गरिएका क्षेत्रहरूलाई मान्यता दिएन भने उनीहरूले अर्को युक्रेनी बन्दरगाह शहर ओडेसा कब्जा गर्ने धम्की दिएका छन् ।

रुसी विदेशमन्त्री सर्गेई लाभरोभले हालैको एक टिभी अन्तर्वार्तामा भनेका थिए कि रुसले नयाँ ब्ल्याक सी सम्झौता अघिल्लो अन्न सम्झौतामा आधारित होस् भन्ने चाहन्छ । यसबाहेक उनले रुसी हितको संरक्षण आवश्यक रहेको पनि बताए । रुसको मागको जवाफ दिँदै, ह्वाइट हाउसले अमेरिकाले ‘विश्व बजारमा रुसको कृषि र मल निर्यात पुनस्र्थापित गर्न, समुद्री बीमाको लागत घटाउन र बन्दरगाह र भुक्तानी प्रणालीमा रुसको पहुँच सुधार गर्न मद्दत गर्ने’ बताएको छ ।

गत हप्ता पेरिसमा नेटो र युरोपेली नेताहरूसँगको बैठकपछि युक्रेनी राष्ट्रपति जेलेन्स्कीले रुसमाथिको प्रतिबन्ध हटाउनु ‘कूटनीतिको लागि ठूलो गल्ती’ हुने बताए । उनले रुसले जानाजानी वार्तालाई तानिरहेको आरोप पनि लगाए र भने कि रुसले अमेरिकालाई अनावश्यक र अनन्त परिस्थितिमा फसाउन चाहन्छ ताकि उसले धेरै समय पाउन सकोस् र त्यसपछि धेरै भूमि कब्जा गर्न सकोस् । ब्ल्याक सीमा भएको युद्धविराम सम्झौताले रुसलाई कुनै हानि नगर्ने बरु ठूलो फाइदा पु¥याउने विज्ञहरूको विश्वास छ । रूसको सर्तहरूले देखाउँछ कि रुस सकेसम्म धेरै फाइदा लिन चाहन्छ र बदलामा धेरै कम छुटहरू दिन इच्छुक छ । अनुवाद गरिएको