काठमाडौं । जियोथर्मल इनर्जी (भूतापीय ऊर्जा) ले ऊर्जा स्रोतहरू बीचमा जति सम्भावना छ, त्यति धेरै ठाउँ पाउन सकेको छैन । तर, विज्ञहरू भन्छन् कि भूतापीय ऊर्जाले आगामी दशकहरूमा विश्वव्यापी ऊर्जा क्षेत्रमा क्रान्ति ल्याउन सक्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा एजेन्सी (आईईए) को एक प्रतिवेदनअनुसार, भू–तापीय ऊर्जाले २०५० सम्म विश्वको बिजुलीको १५ प्रतिशत आवश्यकता पूरा गर्न सक्छ । हाल यसको सेयर एक प्रतिशतमात्रै छ । जियोथर्मल क्षमता ८०० गिगावाट पुर्याउन सके मात्र यो लक्ष्य हासिल गर्न सकिन्छ । यो क्षमता अमेरिका र भारतको कुल वार्षिक बिजुली खपत बराबर हुनेछ । तर, आईईएले यसलाई सम्भव बनाउन प्राविधिक विकास र लागत घटाउन आवश्यक रहेको बताएको छ ।

नवीकरणीय ऊर्जामा नयाँ आशा

पृथ्वी मुनिको तापबाट आउने जियोथर्मल उर्जाले नवीकरणीय ऊर्जा क्षेत्रमा विशेष स्थान बनाउन सक्छ । सौर्य र वायु ऊर्जाको विपरीत, यो ऊर्जाले स्थिर र निरन्तर आपूर्ति प्रदान गर्दछ । यसकारण, यो बिजुलीको बेसलोडको लागि उत्तम विकल्प मानिन्छ । आईईएले तेल तथा ग्यास उद्योगको अनुभवलाई सदुपयोग गर्न सुझाव दिएको छ । तिनीहरूको ड्रिलिंग प्रविधि र उपकरणहरू प्रयोग गरेर जियोथर्मल परियोजनाहरूको लागत घटाउन सकिन्छ ।

जर्मनीले भर्खरै भू–तापीय ऊर्जाको विस्तारलाई प्रवद्र्धन गर्न प्रतिबद्धता जाहेर गरेको छ । जर्मन सरकारले जियोथर्मल प्लान्टको स्वीकृति प्रक्रियालाई तीव्रता दिनमा जोड दिएको छ । यो कदम ऊर्जा क्षेत्रमा कार्बन उत्सर्जन कम गर्न युरोपेली प्रयासहरुको एक हिस्सा हो । सन् २०२३ मा ऊर्जा क्षेत्रको उत्सर्जनले नयाँ रेकर्ड कायम गरेको छ ।

जियोथर्मल ऊर्जाले कसरी काम गर्छ ?

जियोथर्मल ऊर्जा पृथ्वीको केन्द्रबाट आउँछ । यो ताप रेडियोधर्मी तत्वहरूको क्षय र पृथ्वीको निर्माणबाट बचेको ऊर्जाका कारण उत्पन्न भएको हो । यो ताप तातो पानी र वाफको रूपमा सतह मुनि भण्डारण गरिन्छ । जियोथर्मल प्लान्टहरूले यस ऊर्जाको उपयोग गर्न तीनवटा मुख्य प्रविधिहरू प्रयोग गर्छन् ।

पहिलो ड्राई स्टीम प्लान्ट हो, जसमा टर्बाइनहरू सीधा स्टीम प्रयोग गरेर चलाइन्छ । फ्ल्याश स्टीम प्लान्टहरूमा, उच्च चापको तातो पानीलाई वाफमा परिणत गरेर बिजुली उत्पादन गरिन्छ । र तेस्रो बाइनरी चक्र हो, जसमा जियोथर्मल तापलाई माध्यमिक तरल पदार्थमा रूपान्तरण गरिन्छ । यसको उम्लने तापक्रम कम हुन्छ र टर्बाइनहरू यससँग चलाइन्छ । थपरूपमा, भू–स्रोत हिट पम्पहरू घर र व्यवसायहरूको लागि भू–तापीय ऊर्जा उत्पन्न गर्न प्रयोग गरिन्छ । यी प्रणालीहरूले पृथ्वीको मुनि स्थिर तापक्रम प्रयोग गरेर ताप र शीतलता प्रदान गर्दछ ।

सफलताका कथाहरू

धेरै देशहरूले आफ्नो पावर ग्रिडमा भू–तापीय ऊर्जा समावेश गरेका छन् र यो ऊर्जा स्रोतले महत्वपूर्ण सफलता हासिल गरेको छ । आइसल्याण्ड जियोथर्मल उर्जामा विश्वको अग्रस्थानमा छ । यहाँ २५ प्रतिशत बिजुली यही स्रोतबाट प्राप्त हुन्छ र लगभग सबै घर यसैबाट तताइन्छ । हेल्लिसेडी पावर प्लान्ट यसको सम्भावनाको उत्कृष्ट उदाहरण हो । केन्याको रिफ्ट भ्यालीमा रहेको ओल्कारिया जियोथर्मल प्लान्टले केन्याको बिजुली आवश्यकताको ३० प्रतिशत पूरा गर्छ । केन्या अफ्रिकामा यो ऊर्जा विकासमा अगाडि छ । अमेरिकामा पनि जियोथर्मल पावरको प्रयोग बढ्दै गएको छ ।

उत्तरी क्यालिफोर्नियामा रहेको ‘द गिजर’ जियोथर्मल कम्प्लेक्स संसारको सबैभन्दा ठूलो प्लान्ट हो, जसले ७२५,००० घरहरूका लागि बिजुली उत्पादन गर्छ । ‘प्यासिफिक रिङ अफ फायर’ मा अवस्थित, इन्डोनेसियामा विशाल भू–तापीय स्रोतहरू छन् । वायाङ विन्डु पावर प्लान्ट देशको नवीकरणीय ऊर्जा रणनीतिको एक महत्वपूर्ण भाग हो ।

चुनौती र अवसरहरू

भू–तापीय ऊर्जाको लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौती प्रारम्भिक ड्रिलिंग र पूर्वाधारको लागत हो । यसबाहेक, यो ऊर्जा स्थान निर्भर छ किनकि यो सबै क्षेत्रमा उपलब्ध छैन । यद्यपि, प्राविधिक विकासले यी अवरोधहरू हटाउँदैछ । एन्हान्स्ड जियोथर्मल प्रणालीले प्राकृतिक स्रोत नभएका क्षेत्रमा कृत्रिम जलाशयहरू बनाउँछ । क्लोज्ड–लुप प्रणाली पनि विकास भइरहेको छ । यसमा, तरल पदार्थलाई सिल गरिएको प्रणालीमा पुनः परिक्रमा गरिन्छ, जसले गर्दा वातावरणीय प्रभाव कम हुन्छ ।

आईएले भू–तापीय ऊर्जाको सम्भावनालाई विश्वव्यापी नेट–जिरो लक्ष्यका लागि महत्वपूर्णरूपमा वर्णन गरेको छ । वायु र सौर्य ऊर्जाको विपरीत, यो ऊर्जा मौसममा निर्भर हुँदैन र निरन्तर बिजुली आपूर्ति गर्न सक्छ । धेरै शहरहरूले जिल्ला स्तरमा जियोथर्मल हिटिङ सिस्टममा जोड दिइरहेका छन् । पेरिस जस्ता शहरहरूले भू–तापीय स्रोतहरूबाट उनीहरूको ऊर्जा आवश्यकताहरू पूरा गर्ने दिशामा काम गरिरहेका छन् । जर्मनी, जापान जस्ता देशले पनि यस क्षेत्रमा लगानी बढाइरहेका छन् ।

अगाडिको बाटो

भू–तापीय उर्जाको पूर्ण सम्भावनाको अनुभूति गर्न सरकार र उद्योगहरूले लागत घटाउनु र प्राविधिक विकासलाई तीव्रता दिनुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् । यस दिशामा तेल र ग्यास क्षेत्रसँगको सहकार्य निर्णायक साबित हुन सक्छ । आईईए प्रतिवेदनले भू–तापीय ऊर्जा नवीकरणीय ऊर्जाको दौडमा लुकेको शक्तिशाली खेलाडी हो भनेको छ । सही लगानी र नीतिगत सहयोगको साथ, यो ऊर्जा स्रोतले विश्वव्यापी ऊर्जा संक्रमणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । पृथ्वीमुनि लुकेको यो समाधान हाम्रो खुट्टामुनि अवस्थित छ र यसको प्रयोगले विश्वको ऊर्जा आवश्यकताको ठूलो हिस्सा पूरा गर्न सकिन्छ । अनुवाद गरिएको