काठमाडौं । अप्रिल ५, १८१५ मा इन्डोनेसियामा माउन्ट टम्बोरा नामक ज्वालामुखी विस्फोट भएको थियो । त्यस ज्वालामुखी विष्फोटका कारण यति धेरै खरानी उड्यो कि यसले केही समयको लागि सम्पूर्ण पृथ्वीको वायुमण्डललाई ढाक्यो । आकाश धमिलो बनेको थियो । यसले गर्दा अचानक तापक्रम घटेको थियो । अन्नबाली नष्ट भयो र विश्वका धेरै भागहरूमा अनिकालमा लाखौं मानिसहरूले ज्यान गुमाए । यति धेरै कि संसारका धेरै भागहरूमा वर्ष १८१६ लाई ग्रीष्म ऋतुबिनाको वर्ष भनिन्छ ।

ज्वालामुखी विष्फोटका कारण यो अनिकालले युरोपमा पनि असर गरेको थियो । घोडाहरू युरोपलगायत विश्वभर यातायातको माध्यम हुन्थ्यो । जब बाली नष्ट भयो, युरोपमा घोडाहरूको लागि खानाको संकट उत्पन्न भयो । घोडाहरू ठूलो मात्रामा मर्न थाले । यस्तो अवस्थामा जर्मन वैज्ञानिक ब्यारोन कार्ल भो ड्रेजले सोचे कि किन यस्तो चीज नबनाउनु, जुन घोडाको सट्टा कतै घुम्नका लागि सवारीका रुपमा प्रयोग गर्न सकियोस । यहीँबाट विश्वको पहिलो साइकलको आइडिया आएको थियो ।

जब काठको साइकलले घोडाको ठाउँ लियो

जर्मन वैज्ञानिक कार्ल भोन ड्रेजले सन् १८१७ मा विश्वको पहिलो साइकल बनाएका थिए । जब यो काठको साइकल चल्न थाल्यो, विश्व चकित भयो । त्यो बेला चेन थिएन । त्यसबेला यो साइकललाई धेरै नाम दिइएको थियो–जस्तै लफाम मेसिन, रनिङ मेसिन ड्राजेन, जसलाई अंग्रेजीमा ड्यान्डी हर्स भनिन्छ । फ्रान्समा पहिलोपटक साइकलको ठूलो मात्रामा उत्पादन हुन थाल्यो ।

इ–बाइकको आविष्कार जापानीहरूले गरेका हुन् । जब जर्मनीमा पहिलो साइकल बनाइयो, तब यसको नाम ड्यान्डी हर्स थियो । पछि, फ्रान्समा बाबु छोराको जोडीले फलामको साइकल आविष्कार गरे । पेरिसमा बसोबास गर्ने मिचौक्स परिवारले यो साइकल, जसमा पेडल पनि थियो, १८६० को दशकमा बनाएका थिए । त्यसपछि यसलाई भेलोसिपेड नाम दिइएको थियो । त्यसबेला यसलाई बोन शेकर पनि भनिन्थ्यो ।

साइकल संसारमै लोकप्रिय

विश्वमा हरेक वर्ष १० करोड साइकल बन्छन् । योसँगै मोटरसाइकल लगायतका सवारीसाधन भन्दा साइकल निकै अगाडि छ । विश्वभर हरेक वर्ष ८.५४ करोड मोटर जडित बाहन उत्पादन भइरहेका छन् । यसको मतलब साइकल अझै पनि सारा संसारमा लोकप्रिय छ । विश्वव्यापी साइकल उद्योग करिब ६ लाख करोड रुपैयाँको छ । स्वास्थ्य, वातावरणीय, डिजाइन र सामाजिक नीतिका कारण साइकल अझै पनि लोकप्रिय छ । विश्वव्यापी साइकल बजारको आकार २०२३ मा ११३.७३ बिलियन डलर (१ खर्ब ५२ अर्ब नेपाली रुपैयाँ) थियो र २०२४ मा १२२.५२ बिलियन डलर र २०३२ सम्म २७४.१४ बिलियन डलर हुने अनुमान गरिएको छ

भारतमा साइकलको प्रवेश

अंग्रेजहरूले औपनिवेशिक कालमा भारतमा साइकल ल्याएका थिए । वास्तवमा, त्यसबेला बेलायतीहरूलाई कतै यात्रा गर्न कठिनाइ थियो । त्यतिबेला उनीहरुले साइकल चलाएर भारतीयमाथि आफ्नो प्रभुत्व देखाएका थिए । त्यतिबेला यो चक्र अंग्रेज र पारसीहरूमा मात्रै देखिन्थ्यो । चाँडै यो चक्र आम जनताले पनि मन पराउन थाले । महात्मा गान्धीको साइकल चलाएका धेरै तस्विरहरू पनि देखिन्छन् । जब साइमन कमिशनविरुद्ध भारतमा ठूलो आन्दोलन भयो ।

जसमा पञ्जाबका एक ठूला नेता लाला लाजपत राईको अंग्रेज शासनकालमा लाठी चार्जबाट मृत्यु भयो । त्यसपछि क्रान्तिकारीहरूले उनको मृत्युको बदला लिने योजना बनाए । योजनाअनुसार भगत सिंह र राजगुरुले सान्डर्सलाई गोली हाने । दुवैले आफ्नो साइकल रुखमुनि राखेका थिए । दौडदै गर्दा भगत सिंहले राजगुरुलाई आफ्नो साइकलमा अगाडि बसाएका थिए । भोलिपल्ट लाहोरमा धेरै पोस्टर छापिएका थिए, जसमा लेखिएको थियो– स्यान्डर्सलाई मारेर हामीले हाम्रा प्रिय नेता लाला जीको मृत्युको बदला लियौं ।

स्कर्टको लम्बाइको कारण चक्रमा परिवर्तन

साइकलसँग जोडिएको एउटा रोचक घटना छ । अमेरिका र युरोपमा साइकलको डिजाइनमा परिवर्तनहरू भइरहेका छन् । कम्पनीहरूले आफ्नै तरिकाले सोच्छन्, तर यी देशहरूमा महिलाहरूले लामो स्कर्ट लगाउने गर्थे । यस्तो अवस्थामा साइकल उनीहरुको लागि उपयुक्त थिएन । यही समयमा, भारतको एक कम्पनीले साइकलको संसारमा प्रवेश गर्यो र भारतमा सबैभन्दा लोकप्रिय साइकल बन्यो । कारण थियो कि उसले साइकलको अगाडिको स्टेमलाई थोरै त्रिकोणीय बनाएको थियो जसले यसलाई भारतीय साडीका लागि बढी उपयुक्त बनायो । सन् १९७१ मा एटलसको यो पोस्टर निकै चर्चित बनेको थियो ।

भारतीय साइकलको लोकप्रियता

वाणिज्य मन्त्रालयको तथ्यांकअनुसार भारतबाट विदेशमा कूल साइकल निर्यात सन् २०२३ मा करिब ३८९ करोड भारतीय रुपैयाँको थियो, जुन २०२४ मा बढेर ४५५ करोड रुपैयाँ पुग्नेछ । भारतले सबैभन्दा धेरै साइकल मोजाम्बिकमा निर्यात गर्छ । यस अफ्रिकी देशमा सन् २०२३ सम्म करिब ७३ करोड रुपैयाँको साइकल निर्यात भएको थियो, जुन सन् २०२४ सम्ममा ८७ करोड रुपैयाँ पुग्ने अनुमान गरिएको छ । यसपछि दोस्रो स्थानमा बेलायत रहेको छ, जहाँ भारतीय साइकल सडकमा दौडिरहेका छन् ।

भारतीय साइकलको विश्वभर माग रहेको छ र बेलायत, जर्मनी र नेदरल्याण्डमा निर्यात बढेको छ । यो वृद्धिले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भारतको बढ्दो प्रभावलाई उजागर गर्छ । विश्वको साइकलको राजधानी मानिने बेलायत, जर्मनी र नेदरल्याण्डमा भारतमा बनेका साइकलको माग बढेको छ । भारतमा बनाइएका साइकलको गुणस्तर चीनमा बनाइएका साइकलको तुलनामा धेरै राम्रो छ, जसलाई यी देशहरूमा पहिलो रोजाइ बनाइएको छ । चिनियाँ साइकल सस्तो हुन सक्छ, तर भारतीय साइकलको गुणस्तर राम्रो छ । अनुवाद गरिएको