काठमाडौं । भारतको सबैभन्दा मूल्यवान कम्पनी रिलायन्स इन्डस्ट्रिजका संस्थापक धीरुभाई अम्बानीको आज पुण्यतिथि हो । उनको ६ जुलाई २००२ मा मृत्यु भएको थियो । गुजरातको चोरवाडमा जन्मेका धीरुभाई अम्बानीले व्यवसायको दुनियाँमा प्रवेश गर्दा न त पैतृक सम्पत्ति थियो न त बैंक ब्यालेन्स । तर, लाइसेन्स राजको जमानामा आफ्नो मिहिनेत र लगनशीलताका आधारमा उनले यस्तो उपलब्धि हासिल गरे जसको उदाहरण विरलै पाइन्छ ।

जम्मा तीनवटा कुर्सी भएको कार्यालयबाट उनले देशको सबैभन्दा ठूलो कम्पनी रिलायन्सको जग बसाएका थिए । पैसा नभए पनि उनमा व्यवसायिक ज्ञान थियो । उनलाई माटोबाट पनि पैसा कमाउने युक्ति थाहा थियो । आज, रिलायन्सको व्यापार साम्राज्य पेट्रोकेमिकलदेखि टेलिकम, रिटेल, हरित ऊर्जा र अन्य धेरै क्षेत्रहरूमा फैलिएको छ । धिरुभाई अम्बानीको यात्रामा एक नजर…

धीरुभाईको जन्म २८ डिसेम्बर १९३२ मा भएको थियो । उनी गुजरातको सानो गाउँ चोरवाडका विद्यालय शिक्षक हिराचंद गोवर्धन दास अम्बानीका तेस्रो छोरा थिए । धिरुभाईको परिवार आर्थिक रूपमा कमजोर थियो, त्यसैले उनले सानैदेखि परिवारलाई आर्थिक सहयोग गर्न थाले । धीरुभाईले हाईस्कूलसम्मको पढाइ मात्र पूरा गर्न सके र त्यसपछि उनले काम गर्न थाले । गिरनारको पहाड नजिक पकौडा बेच्न थाले । १७ वर्षको उमेरमा धिरुभाई खाडीको देश यमनमा कामको लागि गए । त्यहाँ उनले पेट्रोल पम्पमा काम गरे । उनको काम देखेर कम्पनीले उनलाई फिलिङ स्टेशनको प्रबन्धक बनायो । तर, केही वर्ष काम गरेपछि १९५४ मा धीरुभाई भारत आए ।

व्यापारको सुरुवात

धीरुभाईले आफ्नो व्यापार यात्रा देशको आर्थिक राजधानी मुम्बईबाट सुरु गरेका थिए । सन १९५८ मा, उनले १५ हजार रुपैयाँको पुँजीमा रिलायन्स कमर्शियल कर्पोरेशन नामक अफिस खोले र मसला व्यापारीको रूपमा व्यापार सुरु गरे । उनको कार्यालयमा एउटा टेबुल, दुईवटा कुर्सी, लेख्नको लागि एउटा प्याड, एउटा कलम, मसीको भाँडो, पिउने पानीको जार र केही गिलासहरू थिए । उनको अफिसमा फोन थिएन तर नजिकैको डाक्टरलाई पैसा दिएर फोन चलाउने गर्थे । पहिलो दिनदेखि, धीरुभाइे मुम्बईको थोक मसला बजारमा घुम्न थाले र तत्काल डाउन पेमेन्टको सर्तमा थोक खरिदका लागि विभिन्न उत्पादनहरूको कोटेशनहरू संकलन गरे ।

केही समयपछि उनलाई मसलाको सट्टा धागोको व्यापार गरे बढी नाफा हुन्छ भन्ने लाग्यो । उनले नरोडामा कपडा मिल सुरु गरे । यहाँबाट उनले कहिल्यै पछाडि फर्केर हेर्नुपरेन धीरुभाईले विमल ब्रान्ड सुरु गरे जसको नाम विमल अम्बानी, उनका जेठा दाई रमणिकलाल अम्बानीका छोराको नाममा राखिएको थियो । उनले सन् १९७७ मा कम्पनीको आईपीओ ल्याएका थिए । यसमा ५८ हजारभन्दा बढी लगानीकर्ता सहभागी थिए । सेयर बजारमा दलालहरूले उनलाई धेरै सताउने प्रयास गरे तर धिरुभाई अम्बानीले यस्तो कदम चाले कि उनको कारणले सेयर बजार तीन दिनसम्म बन्द रह्यो । सेयर बेच्ने दलाल जसले ट्रिक खेलेका थिए अम्बानीको अगाडि झुक्नु परेको थियो ।

रिलायन्सको शेयर मूल्य अहिलेसम्मकै उच्च भएको छ । ९० को दशक आइपुग्दा २४ लाख लगानीकर्ता उनीसँग जोडिइसकेका थिए । त्यतिबेला रिलायन्सको वार्षिक साधारण सभा मुम्बईको स्टेडियममा हुन्थ्यो । धिरुभाई अम्बानी कम्पनीको एजीएममा रकस्टार जस्तै भएर आउँथे । मे १९८५ मा, उनले मुम्बईको कोपरेज फुटबल मैदान भाडामा लिए । जसमा रिलायन्सको साधारणसभा सम्पन्न भएको थियो भने सन् १९८४ को नतिजा प्रस्तुत गरिएको थियो । जसमा करिब १२ हजार शेयरधनीहरुको सहभागिता रहेको थियो । धेरैजना भुइँमा बसेका थिए । कुनै पनि कम्पनीका शेयरधनीहरुको यो सबैभन्दा ठूलो बैठक हो ।

यमनको बर्मा शेल कम्पनीमा काम गर्दा धिरुभाईले पेट्रोकेमिकल कम्पनी बनाउने लक्ष्य राखेका थिए, जुन उनले छोटो समयमा पूरा गरे । एकपटक बाढीका कारण गुजरातको पातालगंगा नदीको किनारमा रहेको उनको पेट्रोकेमिकल परियोजना पूर्ण रुपमा ध्वस्त भएको थियो । त्यसपछि मुकेश अम्बानीले प्लान्टलाई प्राविधिक सहयोग उपलब्ध गराउने अमेरिकी कम्पनी ड्युपन्टका इन्जिनियरहरूलाई आयोजनाका दुई प्लान्ट १४ दिनमा पुनः सुरु गर्न सकिन्छ कि भनेर सोधे, जसमा उनीहरूले कम्तिमा एक महिना लाग्ने बताए ।

जब मुकेश अम्बानीले धीरुभाईलाई फोनमा यो कुरा भने, उनले ती इन्जिनियरहरूलाई त्यहाँबाट तुरुन्तै जान भने । धिरुभाईले आफ्नो अल्छीपनले अरुलाई पनि नकारात्मक असर पर्ने बताए । यसपछि, दुवै प्लान्ट योजनाभन्दा एकदिन पहिले सुरु भयो । जब डुपोन्ट इन्टरनेशनलका अध्यक्ष रिचर्ड चाइनाम्यानले यो कुरा थाहा पाए, उनी पनि छक्क परे । अमेरिकामा यस्तो प्लान्ट बनाउन कम्तीमा २६ महिना लाग्ने उनले बताए, जबकि यो प्लान्ट १८ महिनामा सुरु भएको हो ।

बुबा धीरुभाई अम्बानीले आफ्नो रगत र पसिनाले बनाएको कम्पनीलाई उनका छोरा मुकेश अम्बानीले अहिले शीर्ष स्थानमा पुर्याएका छन् । विश्वका ठूला कम्पनीहरूले रिलायन्सको जियो प्लेटफर्ममा लगानी गरेका छन् । भर्खरैका रिपोर्टहरूका अनुसार, अम्बानीले अब जियोको आइपीओ लन्च गर्ने तयारी गरिरहेका छन्, जुन देशको अहिलेसम्मको सबैभन्दा ठूलो आइपीओ इश्यु हुनेछ ।

टेलिकम र रिटेलपछि रिलायन्सले अब मिडिया र मनोरन्जनको दुनियाँलाई हल्लाउने तयारी गरेको छ । यस सम्बन्धमा कम्पनीले हालै डिज्नीसँग सम्झौता गरेको छ । मुकेश अम्बानी आज भारत र एसियाका सबैभन्दा धनी व्यक्ति हुन् । ब्लूमबर्ग बिलियनेर्स इन्डेक्सका अनुसार उनको कुल सम्पत्ति १२० बिलियन डलर छ । अनुवाद गरिएको