काठमाडौं । संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपेली देशहरूले रुसबाट ठूलो मात्रामा आणविक इन्धन र आणविक यौगिकहरू खरीद गरिरहेका छन्, जसबाट रूसले अर्बाैं डलर कमाइरहेको छ । युक्रेनमा युद्धमा फसेको रुसलाई ठूलो रकमको नितान्त खाँचो छ र उसले आफ्नो आणविक भण्डारको राम्रो प्रयोग गरिरहेको छ ।

पश्चिमा मुलुकहरूले रुसमाथि कडा आर्थिक र आर्थिक प्रतिबन्ध लगाएपनि आणविक इन्धन र त्यससँग सम्बन्धित उत्पादनहरू यसमा समावेश गरिएको छैन र उनीहरूको व्यापार वैध छ । तर, आणविक निःशस्त्रीकरणका समर्थक र विज्ञहरू यसबाट रुसलाई अर्बौ डलर आम्दानी भइरहेको भन्दै असन्तुष्ट छन् र उनीहरू भन्छन् कि यसबाट रुसलाई युद्धका लागि बलियो बनाइँदैछ ।

अमेरिका र उसका युरोपेली साझेदारहरू आफ्ना आणविक ऊर्जा संयन्त्रहरू सञ्चालन गर्न रुसका आणविक उत्पादनहरूमा निर्भर छन् । यस निर्भरताको कारण, उनीहरूले रूससँग सम्बन्ध तोड्न सक्दैनन् किनकि त्यसपछि उनीहरूका नागरिकहरू बिजुलीको संकटमा पर्नेछन् । यी देशहरू जलवायु परिवर्तनसँग जुध्न हरितगृह उत्सर्जनमुक्त ऊर्जा उत्पादनतर्फ अघि बढ्न चाहेकाले आगामी दिनमा यो चुनौती अझ बढ्न सक्छ ।

अर्बौं डलरको व्यापार

वासिङ्टनस्थित ननप्रोलिफरेशन पोलिसी एजुकेसन सेन्टरका कार्यकारी निर्देशक हेनरी स्कोल्स्की भन्छन्, ‘के हामी हतियार बनाउनेलाई पैसा दिन गइरहेका छौं ? यो निकै अनौठो कुरा हो । यदि आणविक ऊर्जा उत्पादकहरूलाई रूसबाट इन्धन लिनबाट रोक्ने कुनै स्पष्ट नियम छैन र त्यहाँबाट खरिद गर्न सस्तो छ भने उनीहरूले किन खरीद गर्दैनन् ।’ रुसले अमेरिका र युरोपलाई १ अर्ब ७० करोड अमेरिकी डलर बराबरको आणविक उत्पादन बेचेको व्यापार विज्ञहरुले बताएका छन् । सन् २०२२ को फेब्रुअरीमा रुसले युक्रेनमाथि आक्रमण गरेपछि यी देशहरूले कडा प्रतिबन्ध मात्र लगाएनन्, अन्य देशहरूलाई पनि रुससँग व्यापार नगर्न आग्रह गरेपछि यो व्यापार भएको हो । प्रतिबन्ध लगाइएका उत्पादनहरुमा रुसी तेल, ग्यास, भोड्का र सुर्ती आदि रहेका छन् ।

तर पश्चिमा देशहरूले रुसको आणविक उत्पादनमाथि प्रतिबन्ध लगाउन अस्वीकार गरेका छन् किनभने यी उत्पादनहरू आफ्नो देशमा बिजुली उत्पादन गर्न आवश्यक छन् । अमेरिकी इनर्जी इन्फर्मेसन एडमिनिस्ट्रेसनका अनुसार रुसले गत वर्ष आफ्नो कुल युरेनियम निर्यातको १२ प्रतिशत अमेरिका पठाएको थियो । सन् २०२२ मा रुसको १७ प्रतिशत युरेनियम युरोपमा गएको थियो ।

व्यापार अझ बढने

युरोप, अमेरिकालगायत विश्वका देशहरूले आणविक ऊर्जा उत्पादन बढाउने प्रयास गरिरहेकाले आगामी दिनमा यो व्यापार अझ बढ्ने सम्भावना छ । हाल विश्वमा करिब ६० वटा आणविक ऊर्जा केन्द्र निर्माण भइरहेका छन् भने ३०० भन्दा बढी निर्माण गर्ने योजना रहेको छ । हाल ४४० आणविक ऊर्जा केन्द्र भएका ३० देशले रुसी कम्पनी रोसाटोम र यसका सहयोगी संस्थाबाट इन्धन खरिद गरिरहेका छन् । यो कम्पनी विश्वको तेस्रो ठूलो युरेनियम उत्पादक र इन्धन उत्पादक कम्पनी हो ।

रोसाटोमले १० देशमा ३३ वटा नयाँ रिएक्टर निर्माण गरिरहेको र गत वर्ष २ अर्ब २० करोड अमेरिकी डलर बराबरको आणविक इन्धन तथा अन्य उत्पादन निर्यात गरेको जनाएको छ । रोसाटमका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत एलेक्सी लेखाचेभले रुसी अखबार इज्वेस्टियासँग कुरा गर्दै आफ्नो कम्पनीले आगामी दशकमा विदेशीसँग करिब २०० अर्ब डलरको व्यापार गर्ने बताएका छन् । विज्ञहरूका अनुसार यो आम्दानीले रुसका लागि आणविक हतियारको डिजाइन र निर्माण गर्ने रोसाटोमका अन्य शाखालाई पनि सहयोग गर्छ ।

यूक्रेनको अपील

युक्रेनी नेताहरूले रुसको अन्तिम सबैभन्दा ठूलो आर्थिक स्रोत बन्द गर्न रोसाटोममाथि प्रतिबन्ध लगाउन विश्वलाई आग्रह गरेका छन् । जब रुसी सेनाले जार्पोसियाको आणविक ऊर्जा केन्द्र कब्जा गर्यो, राष्ट्रपति भोलोदिमिर जेलेन्स्कीले पश्चिमी देशहरूलाई रोसाटोममाथि प्रतिबन्ध लगाउन आग्रह गरे । रोसाटोमले उक्त पावर प्लान्ट सञ्चालन गरिरहेको छ र अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सीले बारम्बार चेतावनी जारी गरेको छ कि त्यो पावर प्लान्टबाट विकिरण चुहिन सक्छ, जुन विनाशकारी दुर्घटना हुनेछ । मे महिनामा जेलेन्स्कीले भनेका थिए, ‘युक्रेनका अधिकारीहरूले जर्पोसियाकब्जा गरिरहेको र हाम्रो सुरक्षालाई खतरामा पारिरहेका बेला रोसाटोम र यसका अधिकारीहरूविरुद्ध किन प्रतिबन्ध लगाइएको छैन भन्ने कुरा युक्रेनले बुझेको छैन ।’

इन्धन किन्नुपर्ने बाध्यता

अमेरिकाको आणविक ऊर्जा उद्योगले देशको करिब २० प्रतिशत विद्युत् उत्पादन गर्छ । यसका लागि इन्धन विदेशबाट आउँछ । गत वर्ष रुसबाट आणविक इन्धन र अन्य सम्बद्ध वस्तुको मूल्य ८७.१ मिलियन अमेरिकी डलर थियो । यो सन् २०२१ मा ६ करोड ८९ लाख अमेरिकी डलरभन्दा बढी हो । सन् २०२२ मा अमेरिकाले रुसबाट युरेनियम उत्पादनको आयात सन् २०२० को तुलनामा झण्डै दोब्बर भएर १२.५ टन पुर्याएको छ ।

अर्कोतर्फ, रुसले डिजाइन गरेका १९ वटा यस्ता रिएक्टर भएका कारण युरोप फसेको छ । पाँच वटा देशमा निर्माण गरिएका यी रिएक्टरहरू पूर्णतया रुसी आणविक इन्धनमा निर्भर छन् । गत वर्ष युरोपले रुससँग आणविक इन्धन खरिदमा ८२ करोड ८० लाख डलर खर्च गरेको थियो । अमेरिका र युरोपेली मुलुकहरू अहिले रुसी युरेनियममाथिको निर्भरता कम गर्ने प्रयासमा छन् ।

अमेरिकाले पनि यहाँ युरेनियमको उत्पादन बढाउने कुरा गरेको छ । युक्रेनमाथिको आक्रमणपछि स्वीडेनले रुसबाट आणविक इन्धन किन्न अस्वीकार गरेको थियो । फिनल्याण्डमा पाँचवटा रिएक्टर छन्, जसमध्ये दुई वटा रुसी इन्धनमा निर्भर छन् । तर फिनल्याण्डले नयाँ रिएक्टर निर्माणका लागि रोसाटोमसँग भएको सम्झौता रद्द गरेको छ । अन्य धेरै देशहरूले पनि अहिले इन्धनका लागि अन्य स्रोतहरूको खोजी गरिरहेका छन् । अनुवाद गरिएको