काठमाडौं । करिब १,५०० सहभागीहरू दुई दिनसम्म पेरिसको केन्द्रमा भेला भए । जसमा ४० वटा राष्ट्र प्रमुख पनि थिए । सम्मेलनमा यति भीड थियो कि अधिकांश पत्रकारलाई कभरेजको लागि त्यहाँ जान दिइएन । उनीहरु अनलाइन लाइभस्ट्रिमको भरमा बस्न बाध्य थिए । फ्रान्सेली राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोनले सम्मेलनको समापन पत्रकार सम्मेलनमा भने कि यो निर्णायक क्षण हो ।

‘नयाँ ग्लोबल फाइनान्सियल प्याक्टका लागि शिखर सम्मेलन लाई जी७ वा जी२० सम्मेलनहरू जस्तै कोपबाहेक अर्को अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु–सम्बन्धित फोरम बनाउन सकिन्छ । यी दुई दिनले हामीलाई पृथ्वीको लागि नयाँ सहमति बनाउने अवसर दिएको छ,’ म्याक्रोनले भने । फ्रान्सेली राष्ट्रपतिले थप भने, ‘हामी दुईवटा चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छौं, यो सम्मेलन अन्तर्राष्ट्रिय समुदायका सदस्यहरू बीच एकता बढाउन डिजाइन गरिएको हो । यी चुनौतीहरू हुन : असमानता र जलवायु परिवर्तन विरुद्धको लडाई ।’

समापन विज्ञप्ति अनुसार विकसित देशहरूले आफ्नो लक्ष्य पूरा गरेका छन् । यसअन्तर्गत विकसित देशहरूले विशेष रेखाचित्र अधिकार (एसडीआर) अन्तर्गत विकासोन्मुख देशहरूलाई १०० अर्ब डलर दिनुपर्ने थियो । सम्मेलनका सहभागीहरूले सन् २०२० मा जलवायु कार्यका लागि १०० अर्ब डलर दिने निर्णय भएको बताए । यो वर्ष यो लक्ष्य पूरा हुने सम्भावना छ । आगामी १० वर्षका लागि थप २०० अर्ब डलर ऋण दिने वाचा पनि गरिएको थियो । जाम्बियामा डुबेको ६.३ अर्ब डलरको ऋण पनि यसमा गणना गरिनेछ । सहभागी देशहरूले नयाँ जैविक विविधता कोष स्थापना गर्न पनि सहमति जनाएका छन् ।

ओलिभर डमेट लोरेन विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्रका प्राध्यापक हुन् । उहाँ पेरिसमा जलवायु अर्थशास्त्र चेयरमा एक सहयोगी अनुसन्धानकर्ता पनि हुनुहुन्छ । यो भेट टर्निङ प्वाइन्ट साबित हुन सक्ने दामेटको विश्वास छ । उनले भने, ‘विश्वले धेरै संकटहरू सामना गरिरहेको छ । पछिल्ला केही वर्षहरूमा कोभिड–१९ को महामारीका कारण गरिबी र सार्वजनिक ऋण आकाशमा पुगिसकेको छ । विकासोन्मुख देशहरू थप संकटको बाटोमा छन् । पूर्वनिर्धारित जलवायु परिवर्तन झन् बढ्दै गएको छ र राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमाथिको विश्वास टुटेको छ ।’

पेरिस शिखर सम्मेलनको सन्दर्भमा डामेटले भने, ‘पहिलो पटक नेताहरू यी विभिन्न चुनौतीहरूको बारेमा कुरा गर्न एकसाथ आएका छन् – अघिल्लो शिखर सम्मेलनहरूले विषयहरू अलग राखेका थिए ।’ लोरेन युनिभर्सिटीका प्राध्यापकका अनुसार विद्यमान अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरू यस्तो अवस्थालाई सम्हाल्न सक्षम छैनन् ।

ब्रेटन वुड्स सम्झौतापछि सन् १९४४ मा विश्व बैंक र आईएमएफको स्थापना भएको थियो । दुवै अमेरिकामा रहेका छन् । तिनीहरू पनि अमेरिका र जी७ को नेतृत्वमा छन् । ड्यामेटका अनुसार यी संस्थाहरूले माथिदेखि तलसम्म निर्देशन दिने प्रणालीको रूपमा काम गर्छन्, ‘तर गरिब देशहरू पनि निर्णय प्रक्रियाको हिस्सा हुनुपर्दछ । किनभने उनीहरूले जलवायु परिवर्तनसँग लड्नु पर्छ जुन प्रायः धनी देशहरूले निम्त्याउँछन । विकासोन्मुख देशहरू महसुस गर्छन् कि उनीहरूको प्राथमिकता त गरिबीसँग लड्नु हो ।’ फ्रान्सेली अर्थशास्त्री पेरिसमा भएको यस सम्मेलनको नतिजाले धनी देशहरूले औचित्य प्राप्त गरेको देखाएको छ । विकासोन्मुख देशहरूलाई सँगै लैजानुको महत्व उनीहरूले बुझेका छन् ।

क्लेयर एश्ले पेरिसमा रहेको थिंक ट्याङ्क, जलवायु अर्थशास्त्रको इन्स्टिच्युटमा परियोजना प्रबन्धक छिन् । सम्मेलनको तयारीका लागि फ्रान्स सरकारले यस थिंक ट्याङ्कसँग परामर्श गरेको थियो । क्लेयर विश्वास गर्दछिन कि एक तल्लो–अप प्रणाली (तलदेखि माथिसम्म) अधिक तार्किक छ । ‘विगतमा, धेरै जसो पैसा विशेष परियोजनाहरूमा जान्छ जब यो जानुपर्ने थियो जहाँ यसले व्यवस्थित प्रभाव पार्ने थियो,’ उनी भन्छिन् ।

क्लेयरले जस्ट इनर्जी ट्रान्जिसन पार्टनरसिप (जेईटीपी) सही दिशामा पहिलो कदम भएको बताइन् । यस योजनाअन्तर्गत विकसित देशहरूले विकासशील देशहरूलाई जीवाश्म इन्धनबाट टाढा जान र स्वच्छ ऊर्जातर्फ अघि बढ्न मद्दत गर्नेछन् । यसका साथै यस परिवर्तनको सामाजिक परिणामहरूमा पनि प्रभाव पर्नेछ । नोभेम्बर २०२१ देखि हालसम्म तीनवटा जेईटीपीहरू तय भएका छन् । यो दक्षिण अफ्रिका, इन्डोनेसिया र भियतनामसँग छ । पेरिस सम्मेलनमा सेनेगल चौथो जेईटीपी देश बन्यो । ‘यो एकदमै चाखलाग्दो पायलट योजना हो जसमा दाता देशले विकासोन्मुख देशको विशेष वित्तीय आवश्यकताहरूमा बढी ध्यान दिन्छ,’ क्लेयर भन्छिन् ।

इसाबेल अल्बर्ट पेरिसको विन्ड क्यापिटलमा जलवायु रेजिलियन्स भेन्चर क्यापिटलिस्ट हुन् । सम्मेलनको नतिजालाई लिएर उनी धेरै उत्साहित छैनन् । ‘यो सकारात्मक छ कि एसडीआर स्थानान्तरण लक्ष्यहरू अब पूरा भइरहेको छ र सहभागीहरूले हाम्रो जलवायुको रक्षा गर्ने अमेजन वर्षावन जस्ता इकोसिस्टमहरूका लागि जैविक विविधता कोष सिर्जना गर्न सहमत भएका छन्,’ इजाबेलले बताइन्–‘तर, विकासशील देशहरुले अहिले पनि सन् २००९ को कोप १५ मा धनी देशहरूले गरेका वाचाहरूको कार्यान्वयन पर्खिइरहेका छन् ।’

इसाबेल विश्वास गर्छिन् कि बैठकको नतिजामा टिप्पणी गर्न धेरै चाँडो हुन्छ । उनी भन्छिन्, “‘ो सही दिशामा पहिलो पाइला हो । यस्ता सम्मेलनले अगाडि बढ्ने बाटो खोल्छ । हामी न्यायपूर्ण सङ्क्रमण हासिल गर्न सफल भयौँ कि होइनौँ भन्ने इतिहासले आउने महिना र वर्षले बताउनेछ ।’ केन्याका राष्ट्रपति विलियम रुटोले पनि सावधानीका साथ आफ्नो अपेक्षा व्यक्त गरे । अन्तिम पत्रकार सम्मेलनमा उनले भने, ‘हामी छुट्टै वार्ता चाहन्थ्यौं र यो पेरिसबाट सुरु भएकोमा हामी खुसी छौं ।’ अनुवाद गरिएको