काठमाडौं । अस्ट्रेलियाले यस दशकको अन्त्यसम्ममा बैंक चेकलाई पूर्ण रूपमा प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरेको छ । यसै महिना अस्ट्रेलियाका अर्थमन्त्री जिम चाल्मर्सले सन् २०३० अघि अर्थतन्त्रबाट बैंक चेकलाई पूर्ण रूपमा हटाउने काम सुरु भएको घोषणा गरेका थिए । यसका लागि चाल्मर्सले चेकको प्रयोगमा लगातार कमी आउनु भएको बताए । चाल्मर्सले भने, “हामीलाई थाहा छ कि चेकको प्रयोग घट्दै गएको छ । यसको मुख्य कारण डिजिटल लेनदेनहरू सजिलो, सस्तो र ठूलो पहुँचमा पुगेको छ । ९८ प्रतिशत खुद्रा लेनदेनहरू चेकको सट्टा इन्टरनेट वा मोबाइलबाट गर्न सकिन्छ ।’

किन बैंक चेकको समय सकिदैछ ?

डिजिटल अर्थतन्त्रको शुरुवातले नै प्रष्ट पारेको थियो कि अब बैंक चेकको दिन सकिने छ । अस्ट्रेलियन बैंकिङ एसोसिएसनका अनुसार देशमा कुल कारोबारको ०.२ प्रतिशत मात्रै चेकमार्फत भइरहेको छ । चेकद्वारा लेनदेन पनि अन्य सबै प्रकारको लेनदेन भन्दा महँगो छ ।। १५ वर्षअघि अस्ट्रेलियाको रिजर्भ बैंकले एउटा प्रतिवेदन जारी गरेको थियो जसमा चेकबाट कारोबार गर्न ४.२ अस्ट्रेलियन डलर खर्च हुने गरेको थियो ।

यो प्रवृत्ति संसारभर लगभग समान छ । लगभग संसारभर, मानिसहरूले अब नोट र चेकमार्फत लेनदेन कम गर्दै डिजिटल भुक्तानीतिर लागेका छन् । हालै गोब्याङकिङरेटस नामक संस्थाले गरेको सर्वेक्षणले अमेरिकाका ४५ प्रतिशत मानिसले गत वर्ष एकपटक पनि चेक प्रयोग नगरेको पत्ता लागेको उल्लेख गरेको छ । त्यहाँ २३ प्रतिशत व्यक्तिहरू थिए जसले महिनामा एकपटक मात्र चेक प्रयोग गर्थे । धेरै विज्ञहरू सहमत छन् कि डिजिटल अर्थतन्त्रमा चेकको कुनै स्थान छैन । यसका धेरै कारण छन् । पहिलो, चेकका कारण भुक्तानीमा ढिलाइ हुन्छ, जसका कारण उद्योगहरू मारमा पर्छन् । साथै, ग्राहकहरुले पनि यस्तो व्यवस्था मनपराउँछन् जो सहज र सजिलो छ ।

इतिहास

पैसाको लेनदेनको लागि पैसाको प्रयोग र कागजमा हस्ताक्षर शताब्दीयौं पुरानो हो । इन्फोसिसको साझेदार कम्पनी फिनाकल पेमेन्ट्सकी वरिष्ठ एसोसिएट कन्सल्टेन्ट मधुमिता श्यामले आफ्नो अनुसन्धानमा लेखेकी छन् कि प्रथम शताब्दीमा फारस र आसपासका क्षेत्रका व्यापारीहरूले लेनदेनको लागि लिखित कागज प्रयोग गर्थे जसलाई साक भनिन्थ्यो । मोजाका कारण व्यापारीले ठूलो परिमाणमा पैसा बोक्नुपर्ने अवस्था थिएन ।

छापिएका चेकहरू पहिलोपटक १८ औं शताब्दीको प्रारम्भमा प्रयोग गरिएको थियो । र दैनिक चेक क्लियरिङ सन १७७० को आसपास सुरु भयो, जब बैंक क्लर्कहरू साँझमा भेला हुन्थे र एकअर्काबाट चेक लिएर खाताहरू मिलाउथे । व्यक्तिगत चेक पहिलो पटक १८१० मा इङ्गल्याण्डमा प्रयोग भएको थियो ।

चेकको भविष्य

डिजिटल भुक्तानी तीव्र गतिमा बढ्दै गएको र चेकको प्रयोग घट्दै गए पनि यसलाई पूर्ण रूपमा हटाउन त्यति सजिलो भने छैन । अष्ट्रेलिया, जहाँ चेकको प्रयोग एकदमै घटेको छ, तिनीहरूलाई चरणबद्ध गर्न सात वर्षको समयसीमा तोकिएको छ । यसको कारण यो हो कि चेकले अझै पनि अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ र ठूलो संख्यामा मानिसहरू यसमा निर्भर छन् । यो भारतजस्तो जटिल अर्थतन्त्रमा मात्र होइन अमेरिका, बेलायत वा अन्य विकसित देशहरूमा पनि छ ।

‘मनी फाईट क्लब’ नामक पुस्तकका लेखक लिन्जी कुकले फाइनान्सियल टाइम्समा लेखिएको लेखमा भनेकी छन् कि धेरै मानिसहरू आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी अनलाइन दिन सहज नभएकाले मानिसहरू अझै पनि चेकलाई प्राथमिकता दिन्छन् । उनी लेख्छिन्, “चेकहरू आज पनि भुक्तानीको सुरक्षित विधि हो, विशेष गरी जब तपाईंलाई अगाडिको बैंक विवरणहरू थाहा हुँदैन । २०२० मा भएको कुल ठगीमध्ये १.८५ मिलियन भुक्तानीहरू अर्थात १.२३ मिलियन पाउन्डमात्र चेकबाट भएको थियो भने गत वर्षमात्रै अनलाइन भुक्तानीको कारण ४७९ मिलियन पाउण्ड ठगी भएको थियो ।

यस्तै मधुमिता श्यामले आफ्नो शोधपत्रमा विश्वकै सबैभन्दा तीब्र गतिमा वृद्धि भइरहेको अर्थतन्त्रका रुपमा रहेको भारतमा निकट भविष्यमा चेक हटाउन सकिने अवस्था नरहेको बताइन् । उनले लेखेकी छिन्, ‘नजिकैमा प्रणालीबाट चेक हटाउन सम्भव नहुने भए पनि विद्युतीय भुक्तानी विधिलाई पूर्ण आक्रामकताका साथ प्रोत्साहन गरिनुपर्छ । प्रणाली प्रदायक, भुक्तानी गेटवे प्रदायक, उपयोगिता कम्पनी, शैक्षिक संस्था र कम्पनीहरूले यसमा मिलेर काम गर्नुपर्छ ।’

भारतमा किन छ चेक हटाउन चुनौती ?

भारतीय अर्थतन्त्रको परिदृश्य धेरै विविध र फराकिलो छ । त्यहाँ नयाँ र पुराना प्रणाली एकै समयमा समानान्तर रूपमा चल्छन् । तर भारतमा पनि चेकको प्रयोग घट्दै गएको छ । धेरै साना व्यवसायीहरूले ठूलो लेनदेनको लागि चेक प्रयोग गर्छन् । डिजिटल भुक्तानीमा सहज नभएका वृद्ध कर्मचारी र व्यापारीहरूको ठूलो जनसंख्या छ । यसबाहेक धेरै संस्थाहरू भुक्तानी गर्नको लागि क्रस चेकमा निर्भर छन् ।
यद्यपि २००८ मा भारतीय रिजर्व बैंकले १० लाख भन्दा माथिको इलेक्ट्रोनिक लेनदेनको लागि अनिवार्य गर्यो । तर आधुनिक प्रविधि र डिजिटल भुक्तानीको सहज प्रयोगले मानिसलाई डिजिटल माध्यमतर्फ निकै छिटो आकर्षित गरेको छ । एजसर्भको रिपोर्ट अनुसार, भारतमा यस वर्ष अप्रिलमा ५.५४ करोड चेक प्रयोग गरिएको थियो, जुन गत वर्ष मार्चको तुलनामा कम हो जबकि मार्चमा ६.४ करोड चेक प्रयोग गरिएको थियो ।

तर, भारतीय रिजर्भ बैंकको प्रतिवेदन अनुसार सन् २०१२ देखि २०१७ सम्म भारतमा चेकको प्रयोग १०.८ प्रतिशतले मात्र घटेको छ । यस हिसाबले चेकको प्रयोग घटाउने मामिलामा भारत पछाडि रहेको छ । विकसित देश, एसियाली देश र ब्रिक्स देशसहित २१ देशको सूचीमा भारत पुछारमा थियो । टर्की एकमात्र देश थियो जहाँ भारत भन्दा कम मानिसहरूले चेक प्रयोग गरेका थिए । अनुवाद गरिएको