काठमाडौं । यो हप्ता इराकमा कार वा घर किन्ने जो कोहीको लागि स्तब्ध पार्ने खबर आएको थियो । गत आइतबार, इराकको सरकारले अमेरिकी डलरमा कुनै पनि व्यक्तिगत वा व्यावसायिक सम्झौता गर्न प्रतिबन्धको घोषणा गर्यो । सामान्यतया, इराकीहरूले प्रमुख खरिदका लागि डलर प्रयोग गर्छन् । इराकी मुद्रा दिनारको मूल्यमा लगातार गिरावट आएपछि मानिसहरूले कार वा घर किन्न ठूला झोलाहरूमा कागजी दिनार जम्मा गर्नुपर्नेछ । यसको तुलनामा, तपाईंको वालेटमा केही डलर मात्र राख्दा काम हुन्छ ।

धेरै दशकदेखि, अमेरिकी डलर मध्यपूर्वका देशहरूमा सबैभन्दा राम्रो मुद्राको रूपमा प्रयोग भइरहेको छ यदि कसैसँग दिर्हाम, दिनार, रियाल वा पाउन्ड छैन भने । तर, अब यो सबै परिवर्तन हुन लागेको देखिन्छ । पछिल्ला केही महिनामा मध्यपूर्वका देशका धेरै वरिष्ठ नेताहरूले यस्ता बयान दिएका छन् जसलाई डलरको प्रभुत्व घटाउने सुझावका रूपमा लिन सकिन्छ ।

इराकमा, अमेरिकी अधिकारीहरूले डलरको संकट सिर्जना गरिरहेका थिए ताकि मानिसहरूले थोरै मात्रामा डलर पाउन सकून् । पश्चिमी देशहरूले प्रतिबन्ध लगाएको इराक हुँदै अमेरिकी मुद्रा इरानमा तस्करी भइरहेको हुनसक्छ भन्ने उनीहरूले सोचेका थिए, तर धेरै इराकी नेताहरूले यसलाई गोप्य रूपमा समर्थन गर्छन् । डलरको यो अभावका कारण अमेरिकी मुद्रासँग जोडिएको इराकी दिनारको मूल्यमा निकै उतारचढाव आएको छ । दिनारको मूल्यमा भएको यो उतारचढावका कारण गत साता डलरमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । इराकले पनि फेब्रुअरीमा अमेरिकी डलरको सट्टा चिनियाँ मुद्रा युआनमा व्यापार कारोबार गर्ने बताएको थियो ।

मध्यपूर्वका देशहरू विकल्प खोजिरहेका छन्

यस वर्षको सुरुमा साउदी अरबका विदेशमन्त्रीले आफ्नो देशले युरो र युआनलगायत अन्य मुद्रामा तेलको बिक्री खुला गरेको बताएका थिए । संयुक्त अरब इमिरेट्सले भारतसँग रुपैयामा व्यापार गर्ने बताएको छ । गत वर्ष, इजिप्टले सरकारी मुद्रालाई समर्थन गर्न चिनियाँ मुद्रा युआनमा मूल्यवान ऋणपत्र र वित्तीय धितोहरू जारी गर्ने घोषणा गर्यो । युएईले यसअघि नै जापानी येनमा भएको ऋणपत्र जारी गरेको थियो । यसबाहेक इजिप्ट, साउदी अरेबिया, युएई, अल्जेरिया, बहराइन जस्ता मध्यपूर्वका धेरै देशहरूले भूराजनीतिक ब्लक ब्रिक्समा सामेल हुन चाहेको बताएका छन् । रुसले जुनमा हुन लागेको बैठकमा सहयोगी राष्ट्रहरूसँग सदस्य राष्ट्रबीचको व्यापारका लागि नयाँ मुद्रा अर्थात मुद्रा बनाउने विषयमा छलफल हुने बताएको छ ।

सन २०२१ देखि यूएई स्विट्जरल्याण्डमा आधारित बैंक फर इन्टरनेशनल सेटलमेन्टद्वारा सञ्चालित एक पायलट प्रोजेक्टसँग सम्बन्धित छ । यो केन्द्रीय बैंकहरूको लागि केन्द्रीय बैंक योजना हो । परियोजनाले डिजिटल, क्रस–बोर्डर भुक्तानीमा जोड दिन्छ ताकि डलरमा निर्भरता समाप्त गर्न सकिन्छ । यस परियोजनाका अन्य साझेदारहरू थाइल्याण्ड, हङकङ र चीन छन् ।

के अमेरिकी डलरको समय सकियो ?

यी अमेरिकी डलरका विकल्पहरूले हालको समयमा धेरै चिन्ताजनक चर्चाहरु सृजना गरेको छ । न्यूयोर्क टाइम्सले फेब्रुअरीमा शीर्षक लेख्यो –‘के डलरको प्रभुत्व खतरामा छ ?’ मार्चमा, फाइनान्सियल टाइम्सले चेतावनी दियो–‘बहुध्रुवीय मुद्रा संसारको लागि तयार हुनुहोस’ र गत महिना ब्लूमबर्गले लेख्यो‘डि–डलरीकरण धेरै छिटो भइरहेको छ“ ।

अमेरिकी डलरले आधिकारिक रूपमा विश्वव्यापी विदेशी मुद्राको लगभग छड प्रतिशत कभर गर्दछ । ब्लूमबर्गले आफ्नो प्रतिवेदनमा लेखेका छन् कि सन् २००१ मा यो शेयर ७३ प्रतिशत थियो भने सन् १९७० मा ८५ प्रतिशत थियो ।

धेरैजसो विज्ञहरूले डलरबाट टाढा सरेको समाचार जुन गतिमा चलिरहेको बताउँछन्, वास्तवमा डलरबाट टाढा सर्ने गति त्यति तीव्र छैन । यो पक्कै पनि मध्यपूर्व को मामला हो । सन् १९७० को दशकदेखि खाडीका तेल उत्पादक राष्ट्रहरूले अमेरिकासँग साझेदारी गरेदेखि नै साउदी अरेबिया र युएई जस्ता देशहरूलाई अमेरिकाले सुरक्षा प्रदान गर्छ र यी देशहरूले अमेरिकालाई तेल निर्यात गर्छन् । कुवे बाहेक अधिकांश खाडी देशहरूले आफ्नो मुद्रा डलरसँग जोडेका छन् । लन्डनस्थित इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजिक स्टडीजका मध्यपूर्व नीतिका अनुसन्धान फेलो हसन अलहसन भन्छन्, ‘डलरबाट टाढा सर्ने गम्भीरता यी देशका मुद्राहरू डलरबाट अलग भएपछि मात्र सङ्केत हुनेछ । अहिले नै त्यस्तो देखिदैन ।’

न्युयोर्कको सिराक्यूज विश्वविद्यालयका राजनीतिक विज्ञानका प्राध्यापक ड्यानियल म्याकडोवेललाई अरब नेताहरूको बयानले मध्यपूर्वमा डलरको दिन सकिएको संकेत गर्छ कि भनेर सोध्दा उनले भने, ‘यहाँ मुख्य शब्दहरू ‘स्टेटमेन्ट’ र ‘संभावित’ हुन् । बयान दिन सजिलो छ, पालना गर्न गाह्रो छ । साउदी अरेबियाजस्ता तेल उत्पादक देशहरूको लागि, यस्तो बयान र प्रतिरोध पनि केवल अमेरिकाको ध्यान आकर्षित गर्नको लागि हो । अमेरिकासंग यसरी फ्लर्ट गर्दा अमेरिकी नीति निर्माताहरुको खाडी देशहरूको हितमा अधिक ध्यान केन्द्रित हुन सक्छ ।’ यद्यपि म्याकडोवेलले पनि एक दिन डलरको प्रभुत्व घट्नेछ भन्ने कुरालाई अस्वीकार गर्दैनन् । उनी भन्छन्, ‘अन्ततः सबै साम्राज्यहरू एक न एक दिन पतन हुन्छन् । तर अहिले यो सबै कुरा सांकेतिक र राजनीतिक छन् । हामीले जे पनि परिवर्तन देख्छौं त्यो एकदमै सानो र ढिलो हुनेछ ।’

युक्रेन युद्धबाट प्रेरित

विज्ञहरूले कुरा गरे कि मध्य पूर्वका देशहरूले अन्य मुद्राहरूमा स्विच गर्ने धम्की दिने दुई कारणहरू छन् भन्ने कुरामा सहमत भए । पहिलो कारण युक्रेन र रुस युद्धसँग सम्बन्धित रहेको उनको भनाइ छ । म्याकडोवेल भन्छन् कि यस बहसको सबैभन्दा महत्वपूर्ण भाग रुसमाथि लगाइएको प्रतिबन्ध हो । उनले आफ्नो पुस्तक ‘बकिङ द बकः युएस फाइनान्सियल सेन्सनस एन्ड द इन्टरनेशनल ब्याकलस अगेन्स्ट द डलर’ मा यसबारे धेरै कुरा भनेका छन् । उनी भन्छन्, ‘अमेरिकाले जति धेरै डलरलाई आफ्नो विदेश नीतिको हतियारको रूपमा प्रयोग गर्छ, त्यति नै यसका विरोधीहरू अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा अन्य मुद्राहरूमा सर्नेछन् ।“

अल्हसन भन्छन्, ‘अहिले रूसी मुद्रा मध्य पूर्व र एशियाका धेरै देशहरूमा जाँदैछ । निस्सन्देह, यी देशहरू हुन् जसले अमेरिकी वा युरोपेली प्रतिबन्धहरू लागू नगर्ने वा नगर्ने छनौट गरेका छन् ।’ तर, रुसमाथिको प्रतिबन्धलाई अझ कडा पार्ने हो र उनीहरूमाथि पनि दोस्रो प्रतिबन्ध लगाइयो भने त्यसबाट उम्कन गाह्रो हुनेछ । दोस्रो, प्रतिबन्धले रुसलाई मात्र असर गर्दैन तर प्रतिबन्धित देशसँग कारोबार गर्ने देश वा व्यवसायीहरूलाई पनि सजाय दिइरहेको छ ।

अमेरिका वा युरोपेली संघसँग व्यापार गर्न चाहने कुनै पनि व्यक्ति वा देशलाई दोस्रो प्रतिबन्धपछि त्यसो गर्न गाह्रो हुनेछ । म्याकडोवेल भन्छन्, ‘त्यसैले अमेरिकी प्रतिबन्धबाट चिन्तित सरकारहरूले यसबाट बाहिर निस्कने बारे सोचिरहेका छन्, यद्यपि तिनीहरू अझै यसका लागि तयार छैनन् वा डलरबाट टाढा सर्ने सोचमा छैनन् ।’

तेल व्यवसायमा खतरा

मध्यपूर्वका केही देशहरू डलरबाट टाढा जान चाहनुको अर्को कारणबारे अल्हसनले भने, ‘मलाई लाग्छ अमेरिकाले रुसी हितलाई लक्षित गरेर विश्वव्यापी तेल बजारको नियमलाई पुनर्परिभाषित गर्न खोजिरहेको छ र साउदी अरबहरूले यसलाई रणनीतिक खतराका रूपमा हेरिरहेका छन् । मार्चमा, साउदी अरबका उर्जा मन्त्री प्रिन्स अब्दुलअजिज बिन सलमानले भने कि यदि कुनै देशले साउदी तेल निर्यातमा मूल्य क्याप लगाउने प्रयास गरे (जस्तै रूससँग गरिएको थियो) उसको देशसँग व्यापार सम्बन्ध हुने छैन । एकदिन पछि, अल्जेरियाका ऊर्जा मन्त्रीले खतरनाक उदाहरणको डरले उही कथन दोहोर्याए ।

इटालीको फ्लोरेन्सस्थित युरोपेली युनिभर्सिटी इन्स्टिच्युटमा आर्थिक नीतिकी प्रोफेसर मारिया डेमर्ट्जिजस पनि आर्थिक थिंक ट्याङ्क ब्रु गेलकी वरिष्ठ फेलो हुन् । उनी भन्छिन् कि यही कारणले गर्दा डलरबाट टाढा जानुले प्रतिबन्धहरू लामो समयसम्म जारी रहने सुझाव दिन्छ । तर यो रातारात हुने होइन । उनी भन्छिन्, ‘कतिपय देशहरूले अमेरिकी डलरलाई बाइपास गर्न चाहे पनि डलरद्वारा सञ्चालित बस्तीको पूर्वाधार परिवर्तन गर्न धेरै गाह्रो छ ।’

बैंकिङ हतियार

डेमर्ट्जिजस भन्छिन्, ‘यदि तपाई भारतमा हुनुहुन्छ र तपाई चिलीलाई केहि बेच्न चाहानुहुन्छ भने, तपाईले यसलाई डलरमा गर्नुहुनेछ । तर तपाईले आफ्नो मुद्रामा गर्नुहुन्न किनभने तपाईले सजिलैसँग डलरमा उत्पादनको मूल्य निर्धारण गर्न सक्नुहुन्छ । तपाई सक्षम हुनुहुनेछ । त्यसो गर्नको लागि किनभने तपाईंले लेनदेनहरू व्यवस्थित गर्न अमेरिकी डलरको पूर्वाधार प्रयोग गरिरहनुभएको छ । सेटलमेन्ट भनेको एक खाताबाट अर्को खातामा पैसा सार्नको कानुनी प्रक्रिया हो ।’

यसका लागि भरपर्दो पूर्वाधार आवश्यक रहेको र अमेरिकाले दशकौंदेखि गर्दै आएको उनको भनाइ छ । “यसका लागि ठूलो कानुनी र प्रशासनिक प्रभावहरू हुनुपर्छ । उदाहरणका लागि, के चिलीले भारतको कानुनी ढाँचालाई अनुमोदन गर्छ ? दुई केन्द्रीय बैंकहरूले द्विपक्षीय सम्झौता गर्ने बिन्दुमा पुग्नु पनि गाह्रो काम हो,’ उनी भन्छिन् ।

डेमर्ट्जिजस भन्छिन् कि वास्तवमा अमेरिका र युरोपले रूसको केन्द्रीय रिजर्भ बैंकको सम्पत्ति कब्जा गरेको छ जुन उनीहरूको प्रभावको क्षेत्रमा पर्छन् । यसो गरेर यी मानिसहरूले केन्द्रीय बैंकलाई पनि हतियार बनाएका छन् र अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय प्रणालीलाई पनि नोक्सान पुर्याएका छन् । अल्हसन भन्छन्, ‘रसिया–युक्रेन युद्धको सन्दर्भमा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र वित्तलाई हतियार बनाउने युरोपियन युनियनको अभूतपूर्व प्रयास र अमेरिकाको बारेमा मध्यपूर्वमा चिन्ताको भावना छ । डलर क्षेत्र भित्र र बाहिर राम्रो गर्नुहोस् ।’ अनुवाद गरिएको