काठमाडौं । ‘फ्लाई द गुड टाइम्स’ र ‘द टेस्ट अफ रियल इन्डिया’ । यी दुई ट्यागलाइनहरू एउटै कम्पनीका हुन्, तर व्यवसाय फरक । एउटा एयरलाइन्स र अर्को पेय पदार्थ । एयरलाइन्स २० अक्टोबर २०२० देखि बन्द भइसकेको छ भने बियर, जसले अझै पनि ३४% भन्दा बढीको हिस्साका साथ भारतीय बजारको नेतृत्व गरिरहेको छ । यो कम्पनीको नाम ‘किङफिसर’ हो ।

यस्तो कम्पनी जसका मालिक विजय माल्या सन २०१६ सम्म आफ्नो चम्किलो जीवनका लागि परिचित थिए । उही विजय माल्या जसलाई कुनै समय ‘द म्यान अफ गुड टाइम्स’ भनिन्थ्यो । जसको समय विगत केही वर्षदेखि खराब चलिरहेको छ । उनको खराब दिनको कारण बनेको किंगफिसर एयरलाइन्स फेरि एकपटक चर्चामा छ । कारण हो, भारतको तेस्रो ठूलो एयरलाइन्स गो–फस्र्टले टाट पल्टिएको प्रक्रियाको लागि आवेदन दिएको छ । तर, आज किङफिसरको उपस्थिति पेय पदार्थ बजारमा मात्र छ ।

यस्तो थियो किङफिसर कम्पनीको साम्राज्यको कथा ?

किङफिसर बियर युनाइटेड ब्रुअरीज ग्रुप (युबी) को हिस्सा हो । सन १९१५ मा यो समूह स्कटम्यान थोमस लिशम्यान नामक व्यक्तिले दक्षिण भारतका छ डिस्टिलरीहरू मिलाएर गठन गरेका थिए । १८५७ मा निर्मित कासेल डिस्टिलरी यी छ डिस्टिलरीहरू मध्ये सबैभन्दा पुरानो थियो । समूहमा युनाइटेड, निलगिरिस, बैंगलोर ब्रुइङ कम्पनी र ब्रिटिश ब्रुइङ कम्पनी नामक ब्रुअरीहरू पनि समावेश भए । त्यतिबेला यो काम केही वर्षमै सम्पन्न भएको थियो । त्यतिबेला यो कम्पनीले गोरुगाडामा ठूला–ठूला ग्यालन बोकेर जनताको घर–घरमा बियर पुर्याउन थाल्यो । त्यसका अधिकांश ग्राहकहरू भारतमा बस्ने अङ्ग्रेजहरू थिए । यो समूहले मद्रास, बैंगलोर र निलगिरिसमा रहेका ब्रिटिश सैनिकहरूलाई बियर आपूर्ति गर्दथ्यो । चाँडै यो बियरको स्वाद मानिसहरूको जिब्रोमा चढ्न थाल्यो ।

सन् १९४७ मा कम्पनी भारतीयको स्वामित्वमा

विजय माल्याका बुबा विट्टल माल्याले सन् १९४६ मा युनाइटेड ब्रअरीज ग्रुपको केही शेयर किनेका थिए । त्यतिबेला उनी देशका ठूला व्यापारी थिए । अर्को वर्ष १९४७ मा, उनले सम्पूर्ण कम्पनी किने । सन १९४८ मा उनी कम्पनीको पहिलो भारतीय अध्यक्ष बने । सन १९५० मा यसको मुख्यालय बैंगलोरमा स्थापित भएको थियो । विट्टल माल्याले बिस्तारै साना डिस्टिलरीहरू र तिनीहरूका गोदामहरू देशभर फैलाउन थाले । सन् १९५९ देखि १९७३ सम्म केरला, आन्ध्र प्रदेश, हैदरावाद, गोवा र बिहार जस्ता राज्यहरूमा डिस्टिलरीहरू निर्माण गरिएका थिए ।

किङफिसर बियर १९७८ मा शुरू

सन १९७० मा विट्टल माल्याले अन्य उद्योगहरूमा व्यापार विस्तार गरे । पोलिमर, ब्याट्री, खाना र पेय पदार्थहरूमा व्यापार विस्तार गरियो । यस वर्ष कम्पनीको नेटवर्थ रु ३०० करोड थियो । तर सन् १९७३ मा विट्टल माल्याको मृत्यु भयो । यस समयमा उनका छोरा विजय माल्या २८ वर्षका थिए । अब बाबुको सम्पूर्ण व्यापार विरासत विजय माल्याको हातमा आइसकेको थियो । छोराले पनि व्यवसाय विस्तार गर्न अन्य व्यवसायमा हात हाल्न थाले । यसमा केमिकल, इन्जिनियरिङ, अखबार र बलिउड म्यागजिन समावेश थिए । तर माल्याले सो व्यवसायमा सोचे जस्तो सफलता पाउन सकेनन् । यसैक्रममा उनले बियरको व्यापार सुरु गरे । विजय माल्याले सन् १९७८ मा युनाइटेड ब्रुअरीजको छातामा किंगफिशर प्रिमियम नामबाट बियरको बिक्री सुरु गरेका थिए ।

बियरको बजारीकरणका लागि किंगफिसर क्यालेन्डर

माल्याले बियरको बजारीकरणका लागि विभिन्न राण्नीति अख्तियार गरे । जसमा किंगफिसर क्यालेन्डर पनि एक हो । आईपीएल टोलीदेखि फॉर्मुला वन टोली किन्ने वा एयरलाइन सुरु गर्नेसम्म, यी सबैलाई किंगफिसरको विस्तारित मार्केटिङ रणनीतिको रूपमा हेरिएको थियो । आईपीएलमा किंगफिसरको विज्ञापन जनताको ओठमा झुण्डिएको थियो । ‘उ ला ला ला ले ओ को धुन’. यो धुन रचनात्मक एजेन्सी वन्डरम्यान थम्पसनका जे वाल्टर थम्पसनद्वारा रचना गरिएको थियो । जसमा धोनीदेखि विराट कोहली र क्रिस गेलजस्ता क्रिकेटर डान्स गरेको देखिन्छ । किंगफिशर क्यालेन्डर सुरु गर्दै, आईपीएल टोली र फर्मुला वन टोली खरिद पनि यो मार्केटिङ रणनीतिको हिस्सा थियो । यी सबैमा फन र गुड टाइमलाई प्रमोसनको आधार बनाइएको थियो ।

किंगफिसर एयरलाइन्स छोरालाई जन्मदिनमा उपहार

किंगफिसर एयरलाइन्सको सन २००३ मा घोषणा गरिएको थियो । तर, यो एयरलाइन्स सन् २००५ देखि सञ्चालनमा आएको हो । यसको मूल कम्पनी पनि युनाइटेड ब्रुअरीज थियो । कम लागत वाहकमा यसको हिस्सा लगभग ५०% थियो । यो एयरलाइनको सुरुवातमा एउटा कुरा विशेष थियो । ९ मे २००५ मा पहिलो विमान दिल्लीबाट मुम्बईको लागि उडेको थियो र त्यसको ठीक एक दिन अघि विजय माल्याका छोरा सिद्धार्थ माल्याको १८ औं जन्मदिन थियो । भनिन्छ कि विजय माल्याले यो आफ्नो छोरालाई जन्मदिनको उपहारमा दिएका थिए । तर, पछि यो उपहार विजय माल्याका लागि समस्या बन्यो ।

यो पनि भनिन्छ कि किंगफिसर एयरलाइन्स सुरु गर्नुको मुख्य उद्देश्य किंगफिसर बियरको विज्ञापन र बिक्री बढाउनु थियो । वास्तवमा १९८५ मा भारतको विज्ञापन मानक परिषद्ले रक्सीको प्रचारमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो । यस्तो अवस्थामा किंगफिसरलाई सबैभन्दा पहिले मिनरल वाटर बनाएर प्रर्वद्धन गरिएको थियो । २००५ मा रक्सीको विज्ञापन किंगफिशर एयरप्लेनको क्याबिनमा पुग्यो । यो एयरलाइन फाइभ स्टार एयर ट्राभलको अर्को नाम बन्यो ।

सन् २००७ मा किंगफिसर एयर डेक्कन एयरलाइन समूहसँग गाभियो । योसँगै ७१ विमानको फ्लीटसँगै ३० प्रतिशत यात्रु पनि यसको हिस्सामा आएका छन् । सो वर्ष कम्पनीले १५४० करोड रुपैयाँ आम्दानी गर्यो । यो एयरलाइन्सको इतिहासमा सबैभन्दा राम्रो प्रदर्शन थियो । सन् २००८ मा विजय माल्याले आईपीएल टिम पनि किनेका थिए । रोयल च्यालेन्जर बैंगलोर २०१६ सम्म विजय माल्यासँगै रह्यो ।

किंगफिशर क्यालेन्डरबाट मोडल लन्च

सन् २००३ मा नै विजय माल्याले किंगफिसर नामको क्यालेन्डर निकाल्न थाले । यसले स्विमसुट लगाएका सुपरमोडलहरूको तस्बिर छाप्ने गर्दथ्यो । सन २०१० देखि एमटीभीमा सुपर मोडल छनोट गर्नको लागि एक शो पनि सुरु भएको थियो । सन् २०२१ सम्म यो पात्रो हरेक वर्ष छापिन्थ्यो । यो क्यालेन्डर विजय माल्याको ‘द म्यान अफ गुड टाइम्स’ छवि निर्माण गर्न पनि सहयोगी थियो ।

एयरलाइन्सको उडान रोकियो

सन् २०११ देखि किंगफिसर एयरलाइन्स घाटामा जान थालेको थियो । त्यसको एउटा कारण २००७ मा एयर डेक्कनको अधिग्रहणलाई श्रेय दिइएको थियो । यो अधिग्रहण पछि, एयरलाइनले लगातार ३ वर्षमा लगभग १००० करोड रुपैयाँ घाटा बेहोरेको थियो । २०१२ सम्म स्थिति यति बिग्रिएको थियो कि केही उडानहरू ग्राउन्डेड गर्नुपरेको थियो । कर्मचारीले तलब पाउन छाडेका थिए र प्रदर्शनहरु हुन थाले ।

एयरलाइन्सले २२.९ प्रतिशतभन्दा बढीको शेयरको साथ २००९ मा भारतको बजारको नेतृत्व गरिरहेको थियो । २०१२ मा सोही एयरलाइन्सले आर्थिक कठिनाइको सामना गर्न थालेको थियो । आम्दानी घट्दै जाँदा घाटा बढ्न थाल्यो । ऋणको बोझ पनि बढ्न थाल्यो । तर, विजय माल्याले यो कठिनाईबाट बाहिर निस्कन बजारबाट रकम जुटाउन सकेनन् । उनको आफ्नै विलासितामा हुने खर्च पनि पहिलेको जस्तै रह्यो ।

सान २०१२ को अन्त्यसम्म आधाभन्दा बढी विमानहरू ग्राउन्डेड गरिएका थिए । सोही वर्ष २० अक्टोबरमा नागरिक उड्डयन महानिर्देशकले एयरलाइन्सको लाइसेन्स खारेज गर्यो । उडान सञ्चालनमा नियामकको शर्त पूरा नगरेको भन्दै यस्तो कारबाही गरिएको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय उडान अधिकार पनि फेब्रुअरी २०१३ मा निलम्बन गरिएको थियो । जुलाई २०१४ सम्म, करिब ९००० करोड रुपैयाँ ऋण ‘नन परफर्मिङ एसेट’ बन्यो । कम्पनीले आफूलाई बैंक करप्ट घोषित गर्यो ।

सन् २०१६ मा स्टेट बैंक अफ इन्डियासहित १३ वटा बैंकले ऋण असुलीका लागि ऋण असुली न्यायाधिकरणमा निवेदन दिएका थिए । सोही वर्ष एयरलाइन्सका प्रवद्र्धक विजय माल्या देश छोडेर इङ्गल्याण्ड भागे । त्यसयता उनको भारतीय अदालतबाट बेलायतको अदालतमा सुपुर्दगीका लागि मुद्दा चलिरहेको छ । २०२१ मा ऋण रिकभरी ट्रिब्युनलले विजय माल्याको युनाइटेड ब्रुअरीजको ३९.६४ मिलियन सेयर हेइनकेन एनभीलाई ५८२४करोडमा बेच्यो । यसरी भारतमा किंगफिसर बियर उत्पादन गर्ने यूबी ग्रुप युरोपेली कम्पनी हेइनकेनको अधीनमा गयो । अनुवाद गरिएको