काठमाडौं । नाइकी… संसारको सबैभन्दा ठूलो खेलकुद अर्थाका लुगा निर्माता कम्पनी अर्थात स्पोर्टसवेयर कमपनीका रुपमा चिनिन्छ । जसको जुत्ता माइकल जोर्डनदेखि रोनाल्डोसम्म लगाउँछन् । सधैं केही नयाँ सोच्ने र गर्ने यो कम्पनीले दिनमा २० लाखका उत्पादन बिक्री गर्छ । नाइकीका सह–संस्थापक फिल नाइटले हार्वर्ड बिजनेस रिभ्युलाई दिएको अन्तर्वार्तामा भन्छन्, ‘हाम्रो सफलताको रहस्य नवप्रवर्तन हो । हामी एथलीटहरूलाई निरन्तर नवीनता खोज्छौं । आज नाइकी जुत्ताको राजा कम्पनीको रूपमा प्रसिद्ध छ । हाल कम्पनी आफ्नो एक उत्पादनमा बनेको फिल्म ‘एयर’का कारण चर्चामा छ ।

झुट बोलेर जुत्ता बेच्न थाले

वर्ष सन १९६३ थियो, फिल नाइट नामका मानिस स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयमा एमबीए गर्दै थिए । कलेजमा प्रोजेक्टमा काम गर्ने क्रममा उनलाई जुत्ताको व्यवसायमा लाग्ने आइडिया आयो । स्ट्यानफोर्डबाट डिग्री प्राप्त गरेपछि, उनी आफ्नो विचारलाई वास्तविकतामा परिणत गर्न निस्किए र पर्यटक भिसामा जापानको कोबे पुगे । यहाँ उनले ओनित्सुका टाइगरको पसल देखे । त्यतिबेला ओनित्सुका टाइगर कम्पनीलाई जापानको एडिडास मानिन्थ्यो तर, अमेरिकामा यसको जुत्ता उपलब्ध थिएन ।

त्यसकारण फिलले ओनित्सुका टाइगरको मालिकसँग भेट गरे । यस भेटलाई उल्लेख गर्दै फिलले आफ्नो आत्मकथा ‘शूज डग’ मा लेखेका छन्, ‘यो बैठकमा आफूलाई प्रस्तुत गर्न निकै कठिन थियो । जब उनले ओनित्सुका टाइगरको मालिकलाई भेटे, उनले आफूलाई ब्लु रिबन स्पोर्ट्सको मालिकको रूपमा परिचय दिए, जुन अमेरिकामा ओनित्सुका जुत्ता बेच्न चाहन्थे । त्यतिबेलासम्म त्यस्तो कम्पनी थिएन, यसको विचार फिल नाइटको दिमागमा मात्र थियो । यस प्रकारको झूटको साथ, फिलले ओनित्सुकालाई प्रभावित पारे र उनी फिललाई आफ्नो ब्राण्डको विक्री अधिकार दिन राजी भए । नाइकीले पहिलो पटक ब्लू रिबन स्पोर्ट्स नामबाट सुरु गर्यो ।

पहिलो खुद्रा पसल

नाइकी १९६४ मा स्थापित भएको थियो । तर १९६४ देखि १९७८ सम्म यसलाई ब्लू रिबन स्पोर्ट्स भनेर चिनिन्थ्यो । प्रारम्भिक दिनहरूमा, ब्लू रिबन कम्पनीले जापानी कम्पनी ओनित्सुका (अहिले एसिक्स भनेर चिनिन्छ) सँग संयुक्त राज्य अमेरिकामा आफ्ना जुत्ताहरू मात्र बेच्नको लागि सम्झौता गर्यो । त्यसपछि फिलको कम्पनीले जुत्तालाई कारको ट्रंकमा राखेर बेच्ने गर्दथ्यो । तर, १९६४ मा, ब्लू रिबन कम्पनीले १३०० जोडी जापानी जुत्ता बेचेर लगभग ८ हजार डलर कमायो । यसपछि सन् १९६५ सम्म नाइकीको बिक्री २०,००० डलर पुग्यो र सन् १९६६ मा उनीहरूले क्यालिफोर्नियामा आफ्नो पहिलो स्टोर खोल ।

जापानी कम्पनीबाट आपूर्ति बन्द भएपछि

अमेरिकामा ब्लु रिबन कम्पनीको ब्लू रिबन नाइकीको जापानी जुत्ताको माग बढ्न थाल्यो । तर यो बढ्दो माग अनुसार, ओनित्सुकाले जुत्ता पठाउन सकेन । १९७१ मा ओनित्सुकासँगको सम्झौताको म्याद सकिनुअघि फिलले नाइकी कम्पनी सुरु गर्न बिल बोवरम्यानसँग मिलेर यसको नाम बदलेर ब्लू रिबन राखे । फिल आफ्नो स्नातक पछि कलेजमा एक रेसर थिए र बिल उनको कोच थिए । कम्पनीको नामको लागि विचार ब्लू रिबनको पहिलो कर्मचारी जेस जॉनसनबाट आएको हो । जोनसनले ग्रीक पौराणिक कथा देवी नाइकीबाट नाइकी नाम लिएका थिए । फिललाई यो पखेटा भएको देवीको नाम मन पर्यो र तुरुन्तै नाम पेटेन्ट भयो । यस नाममा कम्पनीले सन् १९७८ देखि जुत्ता बेच्न थालेको हो ।

नाइकीको लोगोको रोचक कथा

नाइकीको लोगोसँग जोडिएको रोचक कुरा यो हो कि यसको लोगो कम्पनीको नामभन्दा अगाडि नै आएको थियो । सन् १९७१ मा जापानी कम्पनीसँगको सम्झौता सकिएपछि उनले मेक्सिकोमा जुत्ता कारखाना खोलेका थिए । यसपछि, कम्पनीको लोगो १९७१ मा मात्र डिजाइन गरिएको थियो । नाइकी लोगो, जुन ‘राइट’ चिन्हसँग मिल्दोजुल्दो छ, वास्तवमा एक स्वूश हो । यो क्यारोलिन डेभिडसनद्वारा डिजाइन गरिएको थियो । उनले सो डिजाइनबापत ३५ डलर लिएका थिए । सन १९७४ मा कम्पनीले यो लोगो पेटेन्ंट गरेको थियो । यो लोगो पहिलोपटक जुन १९८१ मा प्रयोग भएको थियो ।

डिजिटल स्टोरमा जोड

सन २०१७ देखि नाइकीले परम्परागत स्टोरहरूको सट्टा डिजिटल रूपमा आफूलाई अघि बढाउन थाल्यो । यसकारण कोभिडमा पनि कम्पनीमा खासै प्रभाव परेन । अब एआई नाइकीको ब्रान्ड रणनीतिको हिस्सा हो । नाइकी नाइकील्याण्ड साथ मेटाभर्समा प्रवेश गरेको छ । नोभेम्बर २०२१ मा नाइकील्याण्डको सुरुवात पछि ७ मिलियन मानिसहरूले यसको भ्रमण गरेका छन् । डिजिटल रूपान्तरण भर्चुअलमा मात्र सीमित छैन । न्युयोर्क शहरको नाइकी स्टोरमा खेलकुद र प्रविधिले इन–स्टोर बास्केटबल कोर्टमा क्यामेराहरू सहित वास्तविक–समय प्रत्यक्ष कार्य समावेश गर्दछ । तपाईं ट्रेडमिलमा दौडिएर बाहिरी दौडको अनुभव पनि प्राप्त गर्न सक्नुहुन्छ ।

नाइकीको ट्यागलाइन

नाइकी ट्यागलाइन नाइकी नाम सुन्दा हाम्रो दिमागमा दुईवटा कुरा आउँछन्–यसको जुत्ता र यसको ट्यागलाइन ‘जस्ट डू इट’ । जब वाइडेन–केनेडी विज्ञापन एजेन्सीले कम्पनीको लागि काम गर्न थाल्यो, तिनीहरूले सन १९८८ मा ‘जस्ट डू इट’ भन्ने ट्यागलाइन लिएर आए । विज्ञापन एजेन्सीका सह–संस्थापक ड्यान वाइडेनले कम्पनीको ट्यागलाइनलाई एक हत्याराको अन्तिम शब्द ‘लेटस डु इट’ बाट ‘जस्ट डू इट’ मा परिवर्तन गरे ।

जुलाई १९ १९७६ मा ग्यारी गिलमोर नामको एक व्यक्तिले एक अमेरिकी शहरको एक ग्यास स्टेशन लुट्यो र क्लर्कको हत्या गर्यो । यसपछि उनलाई प्रहरीले समात्यो । अदालतले उसलाई मृत्युदण्डको सजाय सुनाएको थियो । मृत्युदण्डको सजाय पाएपछि, गिलमोरले आफैलाई गोली हानेर आफ्नो सजाय पूरा गर्ने छनौट गरे । उनले अधिकारीहरूलाई जतिसक्दो चाँडो मार्नुपर्ने बताए । उनलाई सन् १९७७ मा मृत्युदण्ड दिइएको थियो । सुटिङअघि उनको अन्तिम इच्छाबारे सोध्दा उनले ‘लेटस डु इट’ भने । जसलाई पछि नाइकीको ट्यागलाइन ‘जस्ट डू इट’ बनाइयो ।

पुरानो जुत्ताबाट खेलकुद ट्रयाक बनाउँछ

नाइकी, जसले हरेक सेकेन्डमा २५ जोडी जुत्ता बेच्ने गर्छ, पुराना जुत्ताहरू पनि रिसाइकल गर्छ । नाइकीले सन् १९९० को दशकदेखि आफ्नो जुत्ता रिसाइकल गर्दै आएको छ । यसअन्तर्गत कम्पनीले पुराना र जीर्ण एथलेटिक्स जुत्ता रिसाइकल गरी खेल मैदान र खेलकुद ट्रयाक निर्माण गर्छ । हालसम्म कम्पनीले करिब १३ करोड पाउण्ड अर्थात् ५ करोड किलोग्रामभन्दा बढी स्नीकर्स सामग्री रिसाइकल गरिसकेको छ ।

नाइकीको बिक्री घट्यो

सन १९८० मा नाइकीले दौडने जुत्ताको व्यवसाय सुस्त हुँदै गएको महसुस गर्यो, जबकि यसले कम्पनीको राजस्वको एक तिहाइ ल्याइरहेको थियो । यसपछि कम्पनी क्याजुअल जुत्तामा परिणत भयो । यो कदम उल्टो भयो । सन् १९७० देखि नाफामा रहेको कम्पनीले सन् १९८५ मा लगातार दुई त्रैमासिक घाटा बेहोरेको थियो ।

आर्थिक वर्ष १९८७ मा कम्पनीको बिक्री २०० मिलियनमा झर्यो । जसका कारण २८० जनाले रोजगारी गुमाए । राम्रो उत्पादन, राम्रो विज्ञापन अभियानको बावजुद बिक्री सुस्त थियो । यसपछि ग्राहकहरूलाई बुझ्न नाइकीको टोलीले तल्लो तहमा काम सुरु गर्यो । टोलीले जिम र टेनिस कोर्टमा मानिसहरूसँग कुराकानी गर्न थाल्यो । माइकल जोर्डनका लागि होस् वा सर्वसाधारण जनताका लागि आफ्नो उत्पादन सही छ भन्ने सुनिश्चित गर्न कम्पनीले काम गर्यो । फिल भन्छन्–‘ग्राहकहरू बुझ्नु राम्रो मार्केटिङको भाग हो । तपाईंले ब्रान्ड पनि बुझ्न आवश्यक छ । यो हामीले क्याजुअल जुत्ताबाट सिकेको पाठ हो ।’ अनुवाद गरिएको