काठमाडौं । आजको समयमा सौर्य उर्जा र वायु उर्जाबाट बिजुली प्राप्त भइरहेको छ । तर, यी सबै विकल्प बन्द हुँदा कसरी उर्जा प्राप्त हुन्छ ? यस समयमा सबैभन्दा उपयोगी विद्युतीय ब्याट्री हो, जसले आवश्यक पर्दा ऊर्जा भण्डार गर्छ र आवश्यक पर्दा आपूर्ति गर्दछ ।

विद्युतीय ब्याट्रीको बढ्दो आवश्यकताका कारण अहिले एकपछि अर्को कम्पनी यस क्षेत्रमा प्रवेश गरिरहेका छन् । यसैबीच, अब धेरै कम्पनीहरूले लिथियम आयनको विकल्प खोजिरहेका छन्, किनभने लिथियम ब्याट्री धेरै महँगो छ ।

यही कारणले विद्युतीय सवारीसाधन निकै महँगो हुने गरेको छ । खैर, अहिले धेरै कम्पनीहरू सोडियम आयन ब्याट्री बनाउने दिशामा काम गरिरहेका छन्, जुन सस्तो हुनेछ । यही कारणले गर्दा गत वर्ष डिसेम्बरमा मुकेश अम्बानीको रिलायन्स इन्डस्ट्रिजले बेलायती फर्म फेराडियनलाई किनेको थियो । अब प्रश्न उठ्छ सोडियम आयन ब्याट्रीका लागि किन यति धेरै बेचैनी ? कम्पनीहरूले किन सोडियम आयन ब्याट्रीहरूमा आफ्नो फोकस बढाइरहेका छन् भनेर बुझौं ।

सोडियम भनेको गरिबको लिथियम हो

लिथियम ब्याट्रीहरू सोडियम भन्दा राम्रो हुन्छन् । तर, लिथियमको लागत धेरै उच्च छ किनभने यसको आपूर्ति सीमित छ, जबकि माग उच्च छ । आजको समयमा ल्यापटप–मोबाइलदेखि विद्युतीय सवारी साधनमा लिथियम ब्याट्रीको प्रयोग हुने गरेको छ । सन २०१२मा, यसको मूल्य प्रति टन लगभग ४५ सय डलर थियो, जुन आजको समयमा लगभग ८० हजार डलर प्रति टन भएको छ ।

अर्कोतर्फ, सोडियम हाइड्रोक्साइडको मूल्य प्रति टन ८०० डलर छ भने सोडियम भण्डार संसारमा लिथियम भन्दा सयौं गुणा बढी छ । यस्तै सोडियम सस्तो भने आपूर्ति धेरै उच्च छ । सरल शब्दमा भन्नुपर्दा, सोडियम गरिबको लिथियम हो । जबकि लिथियम संसारमा सबै ठाउँमा छैन, सोडियम जताततै छ ।

विद्युतीय सवारी कसरी सस्तो हुन्छन ?

लिथियमको बारेमा कुरा गर्दा, यो सोडियम भन्दा लगभग १ सय गुणा महँगो छ । लिथियम ८० हजार डलर प्रति टन छ, जबकि सोडियम ८०० डलर प्रति टन छ । विद्युतीय सवारीको कुरा गर्ने हो भने ब्याट्रीका कारण धेरै महँगो हुन्छन । विद्युतीय सवारीको आधाभन्दा बढी खर्च ब्याट्री नै हो । अब तपाईले बुझ्न सक्नुहुन्छ कि यदि ब्याट्री १०० गुणा सस्तो भयो भने इलेक्ट्रिक गाडीहरू कत्तिको सस्तो हुन सक्छ ।

त्यसो भए किन सबैले सोडियम ब्याट्रीहरू प्रयोग गर्दैनन् ?

यद्यपि सोडियम संसारभरि प्रशस्त मात्रामा भण्डार गरिएको छ र अत्यन्त सस्तो छ, यसको आफ्नै धेरै कमजोरीहरू छन् । सोडियम आयन ब्याट्रीहरूले लिथियम भन्दा कम ऊर्जा भण्डारण गर्न सक्छन । यसरी, यदि तपाईंलाई सोडियम–आयन ब्याट्रीबाट धेरै ऊर्जा चाहिन्छ भने, तपाईंलाई धेरै भारी ब्याट्री चाहिन्छ । साथै, लिथियम आयन ब्याट्रीको तुलनामा यसको आयु पनि कम छ ।

अर्कोतर्फ, लिथियम–आयन ब्याट्रीहरू हजारौं पटक चार्ज र डिस्चार्ज गर्न सकिन्छ । सोनीले पहिलो पटक सन् १९९१ मा रिचार्जेबल लिथियम ब्याट्री भएको भिडियो क्यामेरा लन्च गरेको थियो । त्यसबेलादेखि, लिथियम–आयन ब्याट्रीमा धेरै नवीनता आएको छ, जसले यसलाई अझ राम्रो बनाएको छ । सोडियम आयन ब्याट्रीको कुरा गर्दा, त्यो क्षेत्रमा धेरै काम गर्न आवश्यक छ ।

सोडियम आयन ब्याट्री पनि राम्रो विकल्प हो । सोडियम आयन ब्याट्रीका धेरै फाइदाहरू छन् । एकातिर सोडियमको भण्डार ठूलो छ, अर्कोतर्फ यसलाई हटाउन धेरै सजिलो छ । यसबाहेक, सोडियम आयन ब्याट्रीहरूलाई कोबाल्ट आवश्यक पर्दैन, जुन लिथियममा प्रयोग गरिन्छ । मध्य अफ्रिकामा कोबाल्ट खनन धेरै गाह्रो छ, जसमा मानव जीवनको लागि खतरा पनि छ ।

सोडियम आयन ब्याट्रीमा कति ऊर्जा भण्डारण गरिन्छ ?

यद्यपि सोडियम आयन ब्याट्रीहरूले लिथियम भन्दा कम ऊर्जा भण्डारण गर्दछन । तर, सोडियम आयन ब्याट्री एसिड ब्याट्रीहरू भन्दा धेरै राम्रो हुन्छन् ।सोडियम आयन ब्याट्रीहरू सजिलै प्रयोग गर्न सकिन्छ । फेराडियनको दाबी छ कि यसको ब्याट्रीले प्रति किलोग्राम १६० वाट–घण्टा ऊर्जा भण्डार गर्न सक्छ । यो लगभग लिथियम आयन फस्फेट प्रविधिसंग बराबर छ । अर्थात् लिथियम आयन ब्याट्रीजस्तै सोडियम आयन ब्याट्रीमा पनि निरन्तर अनुसन्धान भइरह्यो भने त्यो पनि लिथियम जस्तै राम्रो हुन सक्छ ।

त्यसोभए के सोडियम आयनले लिथियम ब्याट्रीहरूलाई प्रतिस्थापन गर्ला ?

सोडियम–आयन ब्याट्रीहरू सस्तो छन्, तर लिथियम–आयन ब्याट्रीहरू भन्दा कम प्रभावकारी छन् । यस्तो अवस्थामा अहिले सहज र उपयुक्त परिणाम प्रप्चत गर्न लिथियम आयन ब्याट्रीहरू नै उपयुक्त रहेको छन् । यो सम्भव छ कि आगामी समयमा, सोडियम ब्याट्रीहरू कार, ल्यापटप, मोबाइल, क्यामेरा आदिमा उपलब्ध हुनेछ ।

तर, सोडियम आयन ब्याट्रीहरूले सबै ई–वाहनहरूमा लिथियमलाई प्रतिस्थापन गर्न लामो समय लाग्नेछ । अर्थात्, आगामी दिनहरूमा, लिथियम र सोडियम ब्याट्रीहरू विभिन्न उद्देश्यका लागि र विभिन्न खण्डहरूको लागि प्रयोग गरिनेछ । सोडियम आयन ब्याट्रीहरू कारहरू, बसहरू, ट्रकहरू, ट्रयाक्टरहरू वा धेरै किफायती बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ । अनुवाद गरिएको