काठमाडौं । के तपाईं रातभर जागा रहने वा बिहान बिहान उठ्नेहरूको श्रेणीमा पर्नु हुन्छ ? के तपाई बिहान सबेरै उठ्नुहुन्छ वा दिनभरि काम गर्न राति अबेरसम्म बस्नुहुन्छ ? चाहे तपाईं आफ्नो रोजाइ, बानी वा प्रकृतिलाई कारण मान्नुहुन्छ, यो तपाईंको ‘क्रोनोटाइप’ हो । एक अध्ययनले देखाएको छ कि तपाईंको क्रोनोटाइपले तपाईंको सामान्य बौद्धिक कौशललाई असर गर्न सक्छ । रातभरि ब्यूँझनेहरूको बौद्धिक कार्यसम्पादन बिहान सबेरै उठ्नेहरूको तुलनामा बढी रहेको पाइएको अध्ययनको निष्कर्षमा छ ।

बीएमजे पब्लिक हेल्थ जर्नलमा जुलाई २०२४ मा प्रकाशित बेलायतमा आधारित अध्ययनले धेरै बौद्धिक परीक्षणहरू पूरा गर्ने २५००० भन्दा बढी व्यक्तिहरूको डाटा विश्लेषण ग¥यो । निद्राका विभिन्न पक्षहरू जस्तै अवधि, ढाँचा र गुणस्तरले मानसिक एकाग्रता र समग्र बौद्धिक क्षमताहरूलाई कसरी असर गर्छ भन्ने कुरा पत्ता लगाउने उद्देश्य थियो ।

रातमा जाग्नेहरुको अध्ययनमा के पत्ता लाग्यो ?

राति ७ देखि ९ घण्टा सुत्नु मस्तिष्कको कामका लागि उत्तम हुने पाइएको छ । यद्यपि, यो पनि प्रकाशमा आयो कि व्यक्तिको क्रोनोटाइपले उसको प्रदर्शनलाई पनि असर गर्छ । इम्पेरियल कलेज लन्डन, बेलायतका प्रमुख लेखक राहा वेस्टले एक विज्ञप्तिमा भने, ‘साँझमा स्वाभाविक रूपमा बढी सक्रिय हुने वयस्कहरूले बिहानै उठ्नेहरूको तुलनामा बौद्धिक परीक्षणहरूमा राम्रो प्रदर्शन गरे ।’
तर, यसको मतलब यो होइन कि बिहान उठ्ने सबै मानिसहरूको बौद्धिक कार्यसम्पादन कमजोर हुन्छ । ‘परिणामहरूले समग्र प्रवृति देखाउँछ जहाँ अधिकांश मानिसहरू साँझमा राम्रो अनुभूति गर्ने गर्छन्,’ वेस्टले भने । साथै त्यहाँ यो थप पक्ष छ कि तपाईंको क्रोनोटाइप तपाईं आफूले चाहेको कुनै पनि तरिकामा अनुकूलन गर्न सक्नुहुन्छ । केवल रातको राम्रो निन्द्राले तपाईंको बौद्धिक कार्यसम्पादनमा पनि सुधार गर्न सक्छ ।

क्रोनोटाइपको विज्ञान

क्रोनोटाइपहरू स्थायी हुँदैनन् र हाम्रो जीवनकालमा परिवर्तन हुन सक्छन् । ‘बच्चाहरू बिहान उठ्ने प्रवृत्ति, किशोर र युवा वयस्कहरू साँझको श्रेणीमा हुन्छन्, र वृद्धहरू प्रायः बिहानको श्रेणीमा हुन्छन्,’ हंगेरीको बुडापेस्टमा रहेको इटोभस लोरेन्ड विश्वविद्यालयका निद्रा विशेषज्ञ फेफेई वाङ बताउँछन् । तर वाङले समय क्षेत्र परिवर्तन गर्दा पनि सुत्ने र ब्यूँझने हाम्रो बानी परिवर्तन हुँदैन भन्ने प्रमाण रहेको बताए । ‘आनुवंशिक, हर्मोनल, वातावरणीय र जीवनशैली कारकहरू एक व्यक्ति बिहान वा बेलुका बढी सक्रिय छ कि भनेर निर्धारण गर्न संयोजन गर्दछ । यी कारकहरूले व्यक्तिको क्रोनोटाइपलाई आकार दिन अन्तरक्रिया गर्दछ,’ वाङ भन्छन् । वाङ यस नयाँ अध्ययनको हिस्सा थिएनन् ।

क्रोनोटाइपहरू आंशिक रूपमा हाम्रो सर्काडियन लयहरूमा भिन्नताहरूसँग जोडिएका छन् । शरीरको प्राकृतिक घडीले निद्रा र मेटाबोलजिम जस्ता आवश्यक कार्यहरू नियन्त्रण गर्दछ । एक व्यक्तिको सर्काडियन लयमा ‘क्लक’, ‘पेर’, ‘रो’ जीनहरू संलग्न हुन्छन । यसले क्रोनोटाइपमा गहिरो प्रभाव पार्छ । ‘यसले मानिस बिहान वा बेलुका उठ्ने कुरालाई असर गर्छ,’ वाङले भने ।

तर, तपाईं बिहान वा साँझको श्रेणीमा पुग्न आफैलाई प्रशिक्षित गर्न सक्नुहुन्छ । उरुग्वेको मोन्टेभिडियोमा रहेको युनिभर्सिडाड डे ला रिपब्लिकाका निद्रा विशेषज्ञ इग्नासियो एस्टेभानले भने, ‘हामीले देखेका छौं कि स्नातक विद्यार्थीहरूले दुई वर्षको अवधिमा उनीहरूको क्रोनोटाइपहरू लगभग दुई घण्टा अगाडि बढाउन सक्छन् ।’ एस्टेभन पनि नयाँ अध्ययनमा संलग्न थिएनन् ।

‘रातभर जाग्राम बस्नु’ ले परीक्षालाई असर गर्छ ?

एस्टेभनले क्रोनोटाइप र परीक्षण स्कोरहरू बीचको सम्बन्धको अनुसन्धान गरेका छन् । तिनीहरूले फेला पारे कि राती जाग्राम बस्ने र बिहान छिटो उठनेहरूको परीक्षण प्रदर्शन तपाईंले आफ्नो अध्ययनको लागि दिनको समयमा तिनीहरूको परीक्षणमा निर्भर गर्दछ । ‘हामीले बिहान ढिलो उठने क्रोनोटाइपहरूमा छिटो उठने क्रोनोटाइपहरू भन्दा खराब शैक्षिक प्रदर्शन भएको फेला पार्यौं, तर दिउँसो होइन,’ एस्टेभनले भने । विद्यालय सुरु हुने समयले बालबालिकाको शैक्षिक कार्यसम्पादनमा प्रभाव पार्ने अनुसन्धानमा आफ्नो अनुसन्धानले योगदान पुर्याएको उनले बताए ।

केही विशेषज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि स्कूलको समय र विद्यार्थीहरूको सर्काडियन लयहरू बीचको राम्रो समन्वयले उनीहरूको जीवनमा पछिल्ला अवसरहरूमा सुधार गर्नेछ । एस्टेभनले भने कि अन्ततः परीक्षण र बौद्धिक कार्यसम्पादन राम्रो गुणस्तरको निद्रामा निर्भर गर्दछ । अध्ययनले देखाउँछ कि लामो समयसम्म सुत्ने व्यक्तिहरूले परीक्षणहरूमा राम्रो प्रदर्शन गर्छन् । पर्याप्त निद्रा स्वास्थ्य र फिटनेसको दृष्टिकोणबाट पनि महत्वपूर्ण छ ।

एस्टेभनले यो पनि व्याख्या गरे कि यो सिक्ने र राम्रो बौद्धिक कार्यको लागि निद्राको महत्वद्वारा व्याख्या गर्न सकिन्छ । उनको अनुसन्धानले अन्तिम मिनेट रिभिजन गर्नका लागि रातभरि जागै बस्नुले परीक्षाको अंकमा नकारात्मक असर पारेको पाइएको छ । ‘हाम्रो अध्ययनका लगभग १५ प्रतिशत विद्यार्थीहरू जो परीक्षा अघि सुत्दैनन् तिनले सबैभन्दा खराब प्रदर्शन गरे’ एस्टेभनले भने ।

त्यसोभए, राम्रो रातको निद्राको लागि उत्तम तरिका के हो ? वाङ भन्छन ‘नियमित सुत्ने बानी कायम राख्न, सुत्नको लागि अँध्यारो र शान्त वातावरण बनाउनुहोस्, आराम गर्ने प्रयास गर्नुहोस्, साँझपछि क्याफिन वा उत्तेजक पदार्थको सेवन नगर्नुहोस्, र रातमा उज्यालोको जोखिम कम गर्नुहोस्, विशेष गरी सुत्नुअघि ।’ अनुवाद गरिएको