काठमाडौं । ‘आमा, तपाईं धुम्रपानबाट मर्नुहुनेछ !’ मेरो छोराले मलाई चुरोट खाइरहेको देख्दा डरले टाउकोमा हात पुर्याउथ्यो । त्यसले पनि मेरो यो बानी ठिक छैन भन्ने लाग्थ्यो । त्यसपछि मैले चुरोट पिउन छोडे । यो वर्ष २०१९ को कुरा थियो । दुइमहिना पछि पनि मैले चुरोट पनि छोइन ।

मैले धुम्रपान छोडेकोमा एक लत थेरापिस्ट टोबियास रुथर रोमाञ्चित थिए । उनी म्युनिखको लुडविग म्याक्सिमिलियन युनिभर्सिटी अस्पतालमा सुर्तीजन्य पदार्थको लत छुटाउनका लागि विशेष बाह्य रोगी क्लिनिकको प्रमुख छन् । “जब तपाइँ धुम्रपान छोड्नुहुन्छ, तपाइँको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तनहरू धेरै छिटो हुन थाल्छन्,“ रुथरले भने ।

धेरै परिवर्तनहरू चाँडै देखिन्छन

धुम्रपान छाडेको आठ घण्टापछि नै शरीरमा अक्सिजनको प्रवाह थप राम्रो हुन्छ भन्ने मलाई रुथरले बताए । एक वा दुई दिनपछि, धेरै मानिसहरूको गन्ध र स्वाद फेरि राम्रो हुन्छ । दुई हप्तापछि फोक्सोले राम्रोसँग काम गर्न थाल्छ, जसका कारण खेल्दा कुनै समस्या हुँदैन । धुम्रपान छाडेपछि मैले पनि पहिले जस्तै फिट महसुस गरें । रुथर भन्छन्, ‘तपाईंलाई पहिलेको भन्दा छिटो खोकी लाग्न सक्छ । यो किनभने फोक्सोले आफै सफा गर्न थाल्छ । फोक्सोमा स्प्रिङजस्तो संरचना हुन्छ जुन आफै सफा हुन लगभग एक महिना लाग्छ । साथै, एक महिनापछि तपाईंको प्रतिरक्षा प्रणाली धेरै बलियो हुन्छ ।’

तीन महिनासम्म लगातार धुम्रपान नगर्ने हो भने राति राम्रो निद्रा पनि लिन सकिन्छ । रुथरले भने, ‘धूम्रपान गर्नेहरूले राती शरीरमा निकोटिनको कमी भएको महसुस गर्छन् र निकोटिन चाहिन्छ । जसका कारण निद्रामा बेचैनी बढ्छ । तर, तीन महिनापछि सामान्य निद्रा सुरु हुन्छ ।’

चुरोट पिउनुका बेफाइदा

चुरोट पूर्णतया त्याग्नु अघि, मैले सोचे कि यसलाई कम गर्दा पनि मानिस स्वस्थ बन्न सक्छ, तर यो पूर्ण रूपमा सत्य होइन । शरीरलाई हानि पुर्याउन दुईभन्दा बढी चुरोट पर्याप्त हुन्छ । ‘३ देखि २० चुरोट पिउनाले हृदयाघातको जोखिम अर्थात् स्ट्रोक वा हृदयाघातको जोखिम बढ्छ । जबकि क्यान्सरको साथमा यो फरक कथा हो । प्रत्येक चुरोटले क्यान्सरको जोखिम बढाउँछ,’ रुथरले भने । ‘यो वास्तवमै राम्रो कुरा हो कि तपाईंले धुम्रपान पूर्ण रूपमा त्याग्नुभएको छ,“ रुथरले भने । यसबाट उनी निकै खुसी भए । धुम्रपान गर्ने दुईमध्ये एकको सुर्तीजन्य पदार्थको लतका कारण मृत्यु हुन्छ र तीमध्ये ५० प्रतिशतको ७० वर्ष नपुग्दै मृत्यु हुन्छ । रुथरले ५० वर्षको उमेरमा धुम्रपानको नतिजा महसुस गर्ने बताए ।

९५ प्रतिशत मानिस फेरि धुम्रपान गर्न थाल्छन्

धुम्रपान छोड्न मद्दत गर्न वा मेरो हात चुरोटबाट टाढा राख्न निकोटिन प्याच वा एक्यूपंक्चरको आवश्यकता थिएन । जुन हिजोआज प्रयोग पनि गरिन्छ । सत्य यो हो कि मेरो इच्छाशक्ति मात्र यसमा पर्याप्त थियो । रुथरका अनुसार मैले २१ वर्षको उमेरपछि ढिलो चुरोट पिउन थालेको हुनसक्छ । रुथरले भने, ‘धूम्रपान गर्ने अधिकांश मानिसहरू १२ देखि १६ वर्षको उमेरमा सुरु हुन्छन् । हाम्रो मस्तिष्क त्यतिबेला पूर्ण रूपमा विकसित हुँदैन,’ रुथरले भने–‘निकोटिन एकदमै सक्रिय न्यूरोट्रान्समिटर हो जसले मस्तिष्कका स्नायुहरूमा काम गर्छ । यसले विकासमा गहिरो प्रभाव पार्छ । जसका कारण मानिसहरु जीवनभरको लागि यो लतको लतमा फसेका छन्, यस्तो अवस्थामा प्रबल इच्छाशक्तिले मात्र यो लतबाट छुटकारा पाउन सकिन्छ ।’ नले थपे, ‘तपाईंजस्ता १०० जनामध्ये कसैको सहयोगबिना धुम्रपान त्यागेका ९५ जनाले एक वर्षभित्रै फेरि धुम्रपान गर्न थाल्छन् ।

धुम्रपान गर्नेको भ्रम

फेरि धुम्रपान सुरु गर्नुको एउटा कारण ‘धूम्रपान गर्ने भ्रम’ हो । यसलाई निकोटिनको सस्तो मनोवैज्ञानिक चाल पनि भन्न सकिन्छ । रुथरले चुरोटको लतमा मनोवैज्ञानिक निर्भरता निकै बलियो हुने बताए । त्यसैले म पनि चुरोट खाने भ्रममा परें । धुम्रपानले मलाई शान्ति दिन्छ, तनाव कम गर्छ र मलाई अस्थायी राहत दिन्छ भनेर वर्षौंसम्म म विश्वस्त थिएँ । जहाँसम्म, वास्तविकता यो होकि हरेक चुरोटले मुटुको धड्कन बढाउँछ र तपाईलाई थप बेचैन बनाउँछ । सत्य यो हो कि धुम्रपानले मलाई अझ शान्त महसुस गराएको थियो, किनकि मैले लामो समयसम्म सिगरेट बिना निकासीको लक्षणहरू अनुभव गरिरहेको थिएँ । मेरो शरीर निकोटिन खोजिरहेको थियो । ‘चुरोटले धुम्रपान नगरेको बेलामा नहुने असुविधा मात्र हटाउँछ,’ रुथरले भने ।

चुरोट बानी बन्छ

साथीहरु संग पहिलो चुरोट मुक्त साँझ, संगीत र रक्सी एकदम अनौठो थियो । केहि हराइरहेको जस्तो लाग्यो र यो अनौठो लाग्यो । वर्षौंसम्म मैले धुम्रपान भनेको केही परिस्थितिहरूको मात्र अंश हो, जस्तै मदिरा, कफी वा विश्रामको समयमा । रुथरले व्याख्या गरे, ‘यो पाभलोभको कुकुरले जस्तै काम गर्छ । तपाइँ कुकुरलाई केहि खान दिनुहुन्छ र एकै समयमा तपाइँ घण्टी बजाउनुहुन्छ । केहि समयपछि, केवल घण्टी बजाउन पर्याप्त छ र कुकुरले लाल निस्कन्छ ।’

धुम्रपान गर्नेहरूका लागि यो घण्टी स्थायी रूपमा बज्छ । तिनीहरू आराम गर्दा वा कुनै काम गर्नु अघि धुम्रपान गर्छन् । जस्तै खाना खाइसकेपछि, बसको प्रतीक्षा गर्दा वा सेक्स पछि । बिस्तारै यो सूची लामो हुँदै जान्छ । ‘तल्लो रेखा यो हो कि धुम्रपान मानिसको जीवनको एक हिस्सा बन्छ’ रुथरले भने ।

धुम्रपान छोड्ने कसरी ?

धुम्रपान छोड्न चाहने जो कोहीको लागि यो धेरै गाह्रो काम हो । जसरी टोबियास राउथरले सुरुमा आफ्ना बिरामीहरूलाई आश्वासन दिन्छन् कि असफलता सामान्य छ र यो प्रक्रियाको हिस्सा हो । उनी बताउँछन्, ‘जब बिरामीहरूले मलाई पाँच पटक धुम्रपान छोड्ने प्रयास गरिसकेका छन् भनेर बताउँछन्, म यी पहिलेका प्रयासहरूलाई स्वीकार गर्दछु । आखिर, यो उनीहरूको लागि महत्वपूर्ण चिन्ताको विषय हो । धुम्रपान गर्ने बानी छोड्नु’ साइकल चलाउन सिक्नु जस्तै हो प्रक्रियाको । महत्वपूर्ण कुरा भनेको ब्याकअप हुनु, फेरि प्रयास गरिरहनु र अन्ततः सफल हुनु हो ।’

थप रूपमा, यो मस्तिष्कलाई संकेत गर्न महत्वपूर्ण छ कि केहि परिवर्तन भएको छ । रुथरका अनुसार, ‘बिहान सामान्य भन्दा फरक कुर्सीमा बस्नुहोस् । कफीको सट्टा चिया पिउनुहोस् । बिरुवालाई आफ्नो कार्यालयमा नयाँ ठाउँमा राख्नुहोस् ।’ अर्थात्, आफ्नो दिमागलाई बताउन कि अब धेरै चीजहरू परिवर्तन भएको छ । र सबैभन्दा ठूलो कुरा यो हो कि तपाईलाई फेरि चुरोट पिउने जस्तो लागे पनि, धुम्रपान नगर्नुहोस् । ‘केवल एउटा चुरोटले तपाईलाई पहिलेको ठाउँमा फर्काउन सक्छ, तपाईलाई अर्को चाहिँदैन,’ रुथर भन्छन् । अनुवाद गरिएको