केहि बर्ष अघिसम्म दक्षिण एसियाका अन्य राष्ट्रले अविकसित अवस्थाको कुनै उदाहरण दिनुपरे आफ्नो अवस्थालाई भुटानसँग जोडेर विश्लेषण गरिरहेका हुन्थे । शिक्षा, स्वास्थ्य, सडक होस अथवा पूर्वाधारका संरचना, भुटानको अवस्थासँग दाँजेर विकास नहुनुको स्तर मापन हुने गथ्र्यो । परिस्थिती अब बदलिएको छ ।

पछिल्लो समय विकासका कतिपय मोडलका लागि भुटान आफै बलियो उदाहरण बन्न थालिसकेको छ । भुटानको प्रतिस्पर्धा अब दक्षिण एसियासँग मात्र सिमित छैन । विकासका हरेक आयाममा दक्षिण एसियाबाट बाहिर निस्केर सारा विश्वलाई भुटानले स्वागत गर्न थालिसकेको छ । मतलब, दक्षिण एसियामा मात्र सिमित भुटानको परिचय यति फराकिलो बनिसकेको छ की सायद अब यो नाम त्यती नौलो मानिदैंन ।

करिब धेरै कुरा समान छन्, भुटान र नेपालका । राजनीतिक रुपमा लामो समय नेपालले राजतन्त्रात्मक शासन भित्र रह्यो, भुटानमा अझै पनि त्यो कायम छ । नेपालजस्तै संसदीय व्यवस्था कायम नै छ । भुपरिवेष्ठित मुलुक अनि जैविक विविधता करिब उस्तै उस्तै छन् । कृषिमा निर्भर अर्थतन्त्र दुवैका समान परिचय हुन् । अझ भुटानमा पशुपालनको वर्चस्व छ । पहाडै पहाडको बनोट, ७२ प्रतिशत वनजङ्गलले ओगटेको क्षेत्र भुटानका थप परिचय हुन् । नेपाल पनि करिब यस्तै नै छ ।

विकासमा निकै पछाडी परेको भनिएको भुटान पछिल्लो समय भने पर्यटन र त्यहाँ रहेको जलस्रोतको उपयोग गरेर नेपाल आफैका लागि सबैभन्दा बलियो उदाहरण बनेको छ । पर्यटन र जलस्रोत दुवै देशका अर्थतन्त्र सबल बनाउन सक्ने सम्भावनाका क्षेत्रका रुपमा धेरै अघिदेखि ब्याख्या हुँदै आएका छन् । फरक यत्ति हो यस्ता स्रोत परिचालनको सम्भावनालाई भुटानले अधिकतम उपयोगको नीति अघि सारिसकेको छ । त्यसैले त पर्यटनको क्षेत्रमा भुटानले आफ्नो विशिष्ट पहिचान मात्र बनाएको छैन, यसको अर्थतन्त्रलाई नै बलियो मोडमा ल्याइदिएको छ ।

‘हाई भ्यालु–लो भोलुम’पर्यटन

आफ्नो देशमा रहेका सम्पदा देखाउने लक्ष्यसहित भुटानले सन् १९७४ मा मात्र पर्यटन क्षेत्र खुला गरेको हो । त्यतिबेला पनि त्यहाँको सरकार पर्यटनबाट त्यति उत्साहित भने थिएन । भुटानको चिन्ता ‘मास टुरिजम’ले नकारात्मक असर पार्छ कि भन्ने थियो । त्यसैले त्यतिबेलै भुटानले उच्च गुणस्तर सहितको कम सङ्ख्या सहितको ‘हाई भ्यालु–लो भोलुम’पर्यटन नीति अख्तियार गर्यो ।

त्यस लगत्तै पर्यटक भित्रने खास समयमा दैनिक न्युनतम दुई सय ५० डलर र लो सिजनमा न्युनतम दुई सय डलर प्रति पर्यटक खर्च गर्नेपर्ने नियम पनि भुटाले लागि ग¥यो । जबकी यो मूल्य नेपालमा अहिले जम्मा प्रतिदिन पर्यटक खर्च ७० डलर मात्र रहेको छ ।

भुटानले प्याकेजमै दैनिक खर्चको व्यवस्था गरेको हो । जसमा भिसा शूल्क, खाना, बसाई, यातायात र गाइड सेवा समेत जोडिएको छ । यहिं दैनिक प्याकेजको खर्चबाट भुटानले एउटा गज्जबको योजना समेत कार्यान्वयन गरिरहेको छ । प्रति पर्यटक प्राप्त हुने आम्दानी मध्यबाट केहि रकम निःशूल्क स्वास्थ्य तथा शिक्षाको लागि सरकारले प्रयोग गरिरहेको छ । बाँकी रकम भने पर्यटकलाई सेवा उपलब्ध गराउने टुर अपरेटर्सलाई प्रदान गरिन्छ । यो नीतीले कम खर्च गर्ने पर्यटकभन्दा धेरै खर्च गर्न सक्ने पर्यटकमात्र भुटान भित्रन थाले । पर्यटनको गुणस्तर बढाउन यो निकै महत्वपूर्ण साबित बन्यो ।

भुटानले लागु गरेको पर्यटन नीति विश्वमै उसले सुरु गरेको ‘ग्रस नेसनल ह्याप्पीनेस’ अर्थात कुल गार्हस्थ्य खुशिपनको रणनीतिमा आधारित थियो । विश्वभर कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा अर्थतन्त्रको मापन हुने प्रचलन भइरहेको अवस्थामा भुटानले पनि मापनको यो नयाँ आइडिया विश्वसामु ल्यायो । यो रणनीतिमा समान आर्थिक विकास, वातावरण तथा सांस्कृतिक संरक्षण र असल शासनलाई भुटानले बढी जोड दियो ।

पर्यटनलाई यति धेरै नियमन गर्ने तर यसैबाट धेरै आम्दानी गर्न सक्ने विश्वको पहिलो देशका रुपमा भुटानलाई लिने गरिन्छ । यति कडाई गर्दा गर्दै पनि भुटानलाई पछिल्लो समय एउटा समस्या आइलागेको छ । खासगरी भारत, माल्दिभ्स र बङ्गलादेशका क्षेत्रीय पर्यटकको भुटान भ्रमण बढ्दै जानु उसका लागि एउटा चिन्ताको विषयजस्तै बनेको छ । सन् २०१२ मा ५३ हजार क्षेत्रीय पर्यटकले भुटान भ्रमण गरेकोमा यो सङ्ख्या सन् २०१५ मा करिब दोब्बर बनेपछि भुटान दोधारमा परेको छ ।

क्षेत्रीय पर्यटकलाई भिसाको आवश्यकता नपर्ने तथा दैनिक खर्चको नियम लागु नहुने भएकोले पनि भुटानका लागि यस्ता पर्यटकको सङ्ख्या बढ्नु त्यति सकारात्मक बन्न सकेको छैन । भुटान पछिल्लो समय यसबाट उत्पन्न समस्या समाधानको दिशामा अघि बढिरहेको छ ।