काठमाडौं । यो न्यानो साँझ हो र २३ वर्षीय निजामुद्दीन अब्दुल रहीम खान मुम्बईको रफिक नगरमा क्रिकेट खेल्दै छन् । यस बस्तीमा भारतको द्रुत विकासको झलक छैन । एशियाकै सबैभन्दा ठूलो फोहोरको थुप्रोसँग जोडिएको रफिक नगरमा करिब आठ लाख मानिस बस्छन् । साना घरहरू छन् । साँघुरो सडक र अध्याँरो कोठाहरू छन् । यस क्षेत्रका जनताको सबैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको जागिर खोज्नु हो । यस क्षेत्रमा गैरसरकारी संस्था चलाउने नसिम जाफर अली भन्छन्, ‘यस्ता युवाहरू रोजगारी नपाएका कारण दिनभरि भौंतारिन्छन् ।

कोविड–१९ महामारीको समयमा, भारतमा शहरी बेरोजगारी दर अप्रिल देखि जुन २०१० को त्रैमासिकमा २०।९ प्रतिशतमा पुगेको छ । त्यसयता बेरोजगारी दर घटेको छ तर त्यहाँ थोरै रोजगारी उपलब्ध छन् । रोजगारी खोज्नेको संख्या निरन्तर बढिरहेको अर्थविद्हरू बताउँछन् । खासगरी युवा जनसंख्याले कम पारिश्रमिकको कच्चा कामको खोजी गरिरहेका छन् वा विश्वास गर्न नसकिने आफ्नै केही साना काम गरिरहेका छन् । मुलुकको आर्थिक वृद्धिदर विश्वकै उच्च ६ दशमलव ५ प्रतिशत रहेको अनुमान गरिएको बेला यो अवस्था हो ।

जनसंख्या छ रोजगारी छैन

करिब १ अर्ब ४० करोड जनसंख्या भएको भारतले चीनलाई उछिन्दै विश्वको सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएको देश बनेको छ । यस जनसंख्याको आधाभन्दा बढी अर्थात् करिब ५३ प्रतिशत ३० वर्षभन्दा कम उमेरका छन् । भारतको यो जनसंख्या–लाभको वर्षौंदेखि चर्चा हुँदै आएको छ, तर रोजगारीको अभावका कारण करोडौं युवा अर्थतन्त्रमा बोझ बनिरहेका छन् । आर्थिक अनुसन्धान एजेन्सी क्ष्ऋच्क्ष्भ्च्की फेलो राधिका कपूर भन्छिन्, ‘बेरोजगारी समस्याको अनुहार मात्र हो । त्यो अनुहारको पछाडि लुकेको कुरा भनेको बेरोजगारी र अप्रत्यक्ष बेरोजगारीको ठूलो संकट हो ।’

उदाहरणका लागि, खान निर्माण मजदुरको रूपमा काम गर्छन् र आफ्नो बुबालाई सहयोग गर्न मासिक १०,००० रुपैयाँसम्म कमाउँछन् । उनी भन्छन्, ‘स्थायी जागिर पाएँ भने समस्या हुँदैन ।’ भारत दुष्चक्रमा फस्ने खतरा झेलिरहेको छ । रोजगारी दर घटिरह्यो भने आम्दानी कम हुन्छ र आम्दानी घट्यो भने युवा र बढ्दो जनसंख्याका लागि नयाँ रोजगारी सिर्जना गर्न पैसा उपलब्ध हुँदैन ।

काम गर्ने महिलाको संख्या घट्दै

अर्थशास्त्री जयती घोषले मुलुकको जनसंख्या बढ्दै गएको ज्वालामुखी भएको बताउँछन् । उनी भन्छिन्, “हामीसँग धेरै शिक्षित व्यक्तिहरू छन्, जसको परिवारले उनीहरूको शिक्षाको लागि पैसा खर्च गरेको छ, तर आज उनीहरूसँग जागिर छैन भन्ने कुरा धेरै डरलाग्दो छ । यो अर्थतन्त्रमा हुने सम्भावित क्षतिको प्रश्न मात्र होइन । हो, यो सम्पूर्ण पुस्ताका लागि घाटाको कुरा हो ।

साना उद्योग ध्वस्त

भारतका सहरहरूमा बेरोजगारी झन् गम्भीर छ, जहाँ मुद्रास्फीति दोब्बर छ र रोजगार ग्यारेन्टी जस्ता सरकारी योजनाको रूपमा कुनै आश्वासन उपलब्ध छैन । अझै पनि, ग्रामीण भारतबाट ठूलो संख्यामा युवाहरू रोजगारीका लागि सहरतिर लागिरहेका छन् । जनवरीदेखि मार्चको त्रैमासिकमा बेरोजगारी दर ६.८ प्रतिशत थियो भने पूर्णकालिक काम गर्ने सहरी कामदारको संख्या डिसेम्बरमा ४८.९ प्रतिशतमा झरेको थियो । यो महामारी सुरु हुनु अघि ५०.५ प्रतिशत थियो ।

यसको मतलब देशको कुल काम गर्ने जनसंख्या अर्थात १५ करोडमध्ये ७.३ करोड मानिससँग मात्रै पूर्ण समय काम छ । सहरी क्षेत्रमा पूर्ण–समय काम गर्ने व्यक्तिहरूको मुद्रास्फीति दर गणना गरेपछि अप्रिल र जुन बीचको औसत मासिक तलब अक्टोबर–डिसेम्बर २०१९ अर्थात् महामारी सुरु हुनु अघिको तुलनामा १।२ प्रतिशतले बढी हो ।

म्यासाचुसेट्स युनिभर्सिटीका अन्वेषक जयति घोष र सीपी चन्द्रशेखरको अनुसन्धानले भन्छ कि आफ्नै रोजगारी गर्नेहरूको औसत मासिक आम्दानी अप्रिलदेखि जुन २०२२ को त्रैमासिक बीचमा मात्र १४,७६२ रुपैयाँमा झरेको छ । यो अक्टोबर–डिसेम्बर २०१९ क्वाटरमा १५,२४७ थियो । घोष भन्छिन्, “यो एउटा ठूलो कुरा हो कि रोजगारीको मेरुदण्डका रूपमा रहेका साना व्यवसायहरू ध्वस्त भएका छन् ।’ २०१५ मा, भारत सरकारले नोटबन्दीको घोषणा ग¥यो, देशको ८६ प्रतिशत मुद्रा नोटहरूलाई रद्दीको टुक्रामा परिणत ग¥यो । त्यो निर्णयले साना व्यापारीहरूलाई ठूलो चोट पु¥यायो, त्यसपछि महामारीले सबैलाई ध्वस्त पार्यो ।

सरकारी तथ्यांकअनुसार २०२२–२३ मा दश हजारभन्दा बढी साना, साना तथा मझौला उद्योग बन्द भएका छन् । गत वर्ष ६ हजार उद्योग बन्द गरिएको थियो । तर, यो अवधिमा कतिवटा नयाँ व्यवसाय खुलेको सरकारले बताएको छैन । एचएसबीसीका प्रमुख अर्थशास्त्री प्राञ्जल भण्डारीले एक लेखमा भारतले आगामी १० वर्षमा सात करोड रोजगारी सिर्जना गर्नुपर्ने बताएकी छन् । तर स्कोप २.४ करोड मात्रै देखिन्छ । अर्थात् ४.६ करोड नयाँ बेरोजगार हुनेछन् । भण्डारीले लेखेका छन्, ‘यस परिप्रेक्ष्यमा हेर्दा ६.५ प्रतिशतको वृद्धिदरले भारतको बेरोजगारी समस्याको एक तिहाइ मात्रै समाधान हुन्छ ।’ अनुवाद गरिएको