काठमाडौं । बजाज समूह, जसको ट्रेडमार्कमा गान्धी जस्तो तपस्या र मारवाडी जस्तो व्यापारिक दिमाग समावेश छ । मुम्बईको जेबी नगर यसको संस्थापकको नाममा राखिएको छ । जसले मध्यमवर्गीय परिवारलाई दुई पाङ्ग्रे सवारीसाधन चेतकमा बस्ने मौका दियो । बजाज समूहका हाल ४० कम्पनी छन् ।

यो भारतको तेस्रो ठूलो व्यापार समूह हो । यसको मार्केट क्याप ९ लाख करोड रुपैयाँ छ । बजाज अटो तीन पाङ्ग्रे सवारीसाधन उत्पादनमा भारतमा पहिलो नम्बरमा छ । यसको बजार हिस्सा ३४.९७ प्रतिशत । यो दुई पाङ्ग्रे र तीन पाङ्ग्रे सवारी साधन बनाउने विश्वको चौथो ठूलो कम्पनी हो । अटोमोबाइलबाहेक यो वित्त, गृह उपकरण, बीमा, फलाम र इस्पात र इलेक्ट्रोनिक्स क्षेत्रहरूमा अवस्थित छ ।

यसरी भयो शुरुवात

राजस्थानको मारवाडी समुदायका जमनालाललाई उनका टाढाका नातेदार बच्छराज बजाजले धर्मपुत्र बनाएको केही सञ्चारमाध्यमको रिपोर्टमा छ । यो परिवार महाराष्ट्रको वर्धामा बस्थे । त्यसैले जमनालालले वर्धाबाटै आफ्नो व्यवसाय सुरु र विस्तार गरेका थिए । सन् १९१५ मा उनले बच्छराजको व्यवसाय ग्रहण गरे र सोही वर्ष बच्छराज फ्याक्ट्रीज प्राइभेट लिमिटेड दर्ता गराए ।
पछि १९२६ मा जमनालाल बजाजले ‘बजाज ग्रुप अफ कम्पनीज’ स्थापना गरे । त्यसपछि सन् १९३१ मा उत्तर प्रदेशको लखिमपुर खेरीमा चिनी मिल स्थापना भयो । जसको नाम हिन्दुस्तान सुगर मिल लिमिटेड राखिएको थियो । यो समूहको पहिलो फ्ल्यागशिप कम्पनी थियो, जसको नाम सन् १९८८ मा बजाज हिन्दुस्तान लिमिटेड राखिएको थियो । अहिले यो एसियाको सबैभन्दा ठूलो चिनी कम्पनी हो । जमनालाल बजाजका पाँच सन्तान थिए । कमलनयन उनका जेठा छोरा थिए । त्यसपछि रामकृष्ण बजाज तीन दिदीबहिनीपछि कान्छो छोरा थिए । बजाज परिवारलाई नजिकबाट चिन्नेहरू बताउँछन् कि जमनालाललाई महात्मा गान्धीको ‘पाँचौं छोरा’ पनि भनिन्छ । यही कारणले नेहरू पनि त्यतिबेला जमनालाललाई सम्मान गर्थे ।

नेहरूले दिएको नाम राहुल

जुन १९३८ मा जन्मेका राहुल बजाज भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुसँग निकै नजिक थिए । एउटा प्रख्यात किस्सा छ कि राहुल बजाजको जन्म हुँदा इन्दिरा गान्धी कांग्रेस नेता कमलनयन बजाज (राहुलका बुबा) को घर पुगिन् र उनकी श्रीमतीलाई उनले एउटा बहुमूल्य सामान लिएको गुनासो गरिन् ।

यो ‘राहुल’ नाम थियो, जुन जवाहरलाल नेहरूलाई निकै मन पर्यो । उनले यो नाम इन्दिराको छोराको लागि सोचेका थिए, तर नेहरूले यो नाम कमलनयन बजाजको अघि जन्मेका छोरालाई दिए । भनिन्छ कि पछि इन्दिरा गान्धीले राजीव गान्धीका छोराको नाम राहुल राखिन । किनभने उनका बुबालाई यो नाम धेरै मन पथ्र्यो । राहुल बजाज उनै हुन जसले भारतमा बजाज चेतक (स्कुटर) र बजाज पल्सर (बाइक) जस्ता उत्पादनहरू दिएए । यी दुई उत्पादनहरू र तिनीहरूको ब्रान्डको विश्वसनीयताका कारण, बजाजले सन् १९६५ मा तीन करोडको कारोबारबाट सन् २००८ मा करिब १० हजार करोडको कारोबार गर्न सफल भयो ।

सफलता

बजाजले यसअघि मुख्यतया तीनपाङ्ग्रे सवारीसाधनको कारोबार गर्दथ्यो । यसको जग राहुलका पिता कमलनयन बजाजले राखेका थिए । सन् १९७२ मा बजाज अटोले ‘चेतक’ नामको स्कुटर भारतीय बजारमा ल्याएको थियो । यो स्कुटरले बजाजलाई देशका हरेक कुना–कुनामा पहिचान दिएको छ । बजाज चेतकका लागि कम्पनीले मार्केटिङ रणनीतिका रूपमा ‘हमारा बजाज’ नारा बनाएको थियो । यो नाराले धेरै पुस्तासम्म जनताको मनमा शासन गर्यो । आज पनि यो भारतमा सबैभन्दा सफल मार्केटिङ अभियानहरू मध्ये एक मानिन्छ ।

एक स्कुटर कम्पनी मोटरसाइकल निर्माता बन्यो

सन २००० मा, बजाज अटोले आफ्नो छविको पूर्ण परिवर्तन गर्यो । राहुल बजाजले यसमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए र स्कुटर निर्माण कम्पनीलाई मोटरसाइकल निर्माण कम्पनीमा परिणत गरे । चेतक विवाहित वा परिवारका सदस्यहरूको रोजाइको स्कुटर भए पनि कम्पनीले पल्सर जस्ता मोटरसाइकल ब्राण्ड बनाएको थियो जुन युवाहरूमाझ रुचाइएको थियो । कम्पनीले यसलाई ‘इट्स अ बॉय’ ट्यागलाइनका साथ बजारमा ल्याएको हो ।

तीन पाङ्ग्रे सवारीको सबैभन्दा ठूलो निर्यातक

बजाजको नीति सँधै विस्तारको रहेको छ र राहुल बजाज देश जस्तोसुकै होस्, त्यहाँ व्यवसायका अवसरहरू छन् भने हामीले प्रवेश गर्नुपर्छ भन्ने विश्वास राख्छन । यही कारण हो कि आज बजाज अटो उत्तरी अमेरिकाको मेक्सिकोदेखि श्रीलंकासम्म फैलिएको छ । बजाजको पल्सर मेक्सिकोमा दोस्रो सर्वाधिक बिक्रि हुने बाइक हो । बजाजका तीन पाङ्ग्रे सवारीलाई स्थानीय भाषामा ‘मोटोकारोस’ भनिन्छ । यो त्यहाँ बजार लिडर हो ।

कोलम्बियामा, बजाजको पल्सर र तीन पाङ्ग्रे अटो दुबै शीर्ष बिक्री हुने उत्पादनहरू हुन् । अफ्रिका जस्ता देशहरूमा पनि बजाजको वर्चस्व छ । बजाजको बक्सर त्यहाँ सबैभन्दा धेरै बिक्री हुने मोटरसाइकल हो । अस्ट्रिया, युरोपमा केटीएम बाइक त्यहाँ बीएमडब्लू बाइकभन्दा बढी बिक्री हुन्छ । केटिएममा बजाजको ४८% सेयर स्वामित्व छ र केटीएम टोली पनि मोटोजीपीमा संलग्न छ । बजाज पल्सर एसियामा इजिप्टमा सबैभन्दा धेरै बिक्री हुने मोटरसाइकल पनि हो । बजाजको थ्री व्हीलर पनि त्यहाँ बिक्रीको मामिलामा पछाडि छैन, जसलाई इजिप्टको स्थानीय भाषामा टुकटुक भनिन्छ ।

र इन्डोनेसियाको जाकार्तामा बजाजका तीन पाङ्ग्रे अटोहरू करिब ४० वर्षदेखि चलिरहेका छन् । यी सबै देशहरूबाहेक बजाजको सबैभन्दा ठूलो बजार श्रीलंका हो । बजाजका दुई पाङ्ग्रे, तीन पाङ्ग्रे र चार पाङ्ग्रे गाडीहरू पनि श्रीलंकामा निकै लोकप्रिय छन् । र यी सबै कुराले बजाजलाई भारतमा दुई पाङ्ग्रे र तीन पाङ्ग्रे सवारीसाधनको सबैभन्दा ठूलो निर्यातकर्ता बनाउँछ । नेपालमा पनि बजाजका उत्पादनहरुको ठूलो बजार छ ।

बजाज इलेक्ट्रिकल्स विदेशमा पनि पुग्छ

बजाज इलेक्ट्रिकल्सले भारतका ७ राज्यका सहर र गाउँमा बिजुली उपलब्ध गराउने काम पनि गरेको छ । यससँगै उसले मुम्बईको बान्द्रा वर्ली सी लिंक र वानखेडे स्टेडियमको लाइटिङ सिस्टम अपडेट गर्नमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । यति मात्र होइन, बजाज इलेक्ट्रिकल्सले ओमानका तीनवटा फुटबल रंगशालामा बत्ती जडान गर्ने काम पनि गरेको छ । अनुवाद गरिएको