काठमाडौं । मोरक्कोको राजधानी रबातको उत्तरमा दार बेल आमरी नामको एउटा गाउँ छ । गाउँ वरिपरि ठूला–ठूला खेतहरू छन् । ४० वर्षीय मुस्तफा लोबुई बाली काट्न आफ्नो कम्बाइन हार्वेस्टर लिएर त्यहाँ पुगेका थिए । चर्को गर्मी र हार्वेस्टरको सुस्त गतिका कारण मुस्तफालाई दार बेल आमरी पुग्न दिनभर लाग्यो । गाउँ नजिकै पुगेपछि खेतमा पुग्नै पर्ने धेरै मजदुरहरू सडकको छेउमा बसेका देख्न थाले । चाँडै मुस्तफाले महसुस गरे कि अब उनलाई पनि घाटा हुनेछ । सायद उनले डिजेलको खर्च पनि धान्न सक्नेछैन ।
सोही गाउँमा बस्ने सालिह अल बगदादी पनि मुस्तफाजस्तै बेचैन र समस्यामा छन् । यसपटक उनी सिजनभर घरमै बसे । खेतमा तिनीहरूको सबै मेहनत बाली जस्तै ओइलियो । पाँच सन्तान भएका शालिह अहिले आफ्नी श्रीमतीको कमाइमा निर्भर छन् । श्रीमती ७० किलोमिटर टाढाको ठूलो फार्ममा काम गर्छिन्, जहाँ अवस्था त्यति खराब छैन ।
मोरक्को सरकारको तथ्यांकअनुसार २०२३ देखि हालसम्म कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने करिब १,५९,००० कामदार बेरोजगार भएका छन् । मुस्तफा र सालिह डराउँछन् कि चाँडै तिनीहरू पनि यी तथ्यांकहरूको हिस्सा बन्नेछन् । मुस्तफा भन्छन्, ‘अकालका कारण काम पाउन निकै गाह्रो भएको छ ।’
मोरक्कोमा काम गर्ने जनसंख्याको एक तिहाइ कृषि क्षेत्रमा निर्भर छ । देशको कुल गार्हस्थ उत्पादनको १४ प्रतिशत कृषि निर्यातले ओगटेको छ । तर, विगत ६ वर्षदेखि देशका धेरै क्षेत्र खडेरीको चपेटामा छन् । मोरक्कोका कृषि मन्त्री मोहम्मद सादिकीका अनुसार केही वर्षअघिसम्म देशमा करिब ४० लाख हेक्टर जमिनमा खेती हुने गरेको थियो तर, अहिले पानीको अभावका कारण २५ लाख हेक्टर मात्रै उत्पादनका लागि उपयुक्त रहेको छ ।
कृषियोग्य जमिन घट्दा करोडौं मानिस प्रभावित भएका छन् । राजतन्त्र संचालित उत्तर अफ्रिकी देश मोरक्कोमा बेरोजगारी दर २०२४को पहिलो त्रैमासिकमा रेकर्ड १३.७ प्रतिशत पुगेको छ । सरकारी निकाय उच्च योजना आयोग (एचसीपी) का अनुसार कुल ३.७ करोड जनसंख्यामध्ये १६ लाख मानिस या त बेरोजगार वा खडेरीका कारण नराम्ररी प्रभावित छन् ।
मोरक्कोले २००८ मा ‘हरित मोरक्को योजना’ पेश गर्यो । यसअन्तर्गत कृषिको प्रवद्र्धन भयो र १० वर्षभित्रै यसको बलियो नतिजा देखिन थाल्यो । देशको कृषि निर्यात ६३ अर्ब दिर्हामबाट बढेर १२५ अर्ब दिर्हाम पुगेको छ । तर, अहिले खडेरीले यो योजनालाई संकटमा पारेको छ । अहिले निर्यातलाई पुनः ६० अर्ब दिर्हाम पुर्याउनु पनि ठूलो चुनौती हो ।
यससँग सम्झौता गर्न, मोरक्कन सरकारले अब जेनेरेशन ग्रीन २०२०–२०२३ चलाउँदैछ । यस योजनाको उद्देश्य जलवायु परिवर्तनको युगमा दिगो कृषिलाई प्रवद्र्धन गर्नु हो । कृषि ईन्जिनियर अब्देरहिम हान्डौफ भन्छन्, ‘हामीसँग आधुनिक र उच्च उन्नत कृषि प्रविधिहरू छन् तर ती उर्वर भूमिको १५ प्रतिशतमा मात्र सीमित छन् । अधिकांश किसानहरू अझै पनि परम्परागत खेतीमै छन् ।’
मोरक्को आफ्नो अर्थव्यवस्था विविधीकरण गर्न चाहन्छ । विगत २० वर्षमा त्यहाँको उद्योग र सेवा क्षेत्रमा धेरै ध्यान दिइएको छ । २०२३ मा, मोरक्कोले रेकर्ड स्तरमा १४१ बिलियन दिरहामको कार निर्यात गर्यो । यस वर्ष मे मा एक रेडियो अन्तर्वार्तामा, मोरक्कोका उद्योग मन्त्री रियाद मेजुरले भने कि उद्योगले हरेक वर्ष ९०००० मात्र रोजगारी सिर्जना गर्न सक्षम छ, जबकि रोजगार खोज्नेहरूको संख्या तीन लाख छ । मेजरले स्वीकार गरे, ‘आर्थिक प्रणालीमा रोजगारी उपलब्ध गराउन नसक्नु कमजोर पक्ष हो ।’
सरकारले नवीकरणीय ऊर्जा, दूरसञ्चार, पर्यटन र स्वास्थ्य क्षेत्रमा आगामी वर्षमा १ लाख ४० हजार रोजगारी सिर्जना गर्ने प्रतिबद्धता जनाएको छ । बेनियास काओन २०२६ को हाराहारीमा उपलब्ध हुने यी रोजगारहरू बारे धेरै उत्साहित छैनन् । उनी ६६ वर्षको छन् । खेतीपातीबाहेक अरु काम गर्न नजानेको उनी बताउँछन् । आफ्नो खेतमा उभिएर, काओनले आकाशलाई हेर्छन् र भन्छन्, ‘वर्षा बिना जीवन छैन ।’ अनुवाद गरिएको
